W sprawie 10-osobowego lochosu:
Arrian (Anabasis…, 7.23) pisząc o strukturze falangi macedońsko-perskiej nazywa dowódcę 16-osobowej kolumny dekadarches. Tak więc „dziesiętnik” dowodzi 16 (dokładnie 15) ludźmi - widać wyraźnie umowność nazwy; nie rozumiem więc, dlaczego mielibyśmy przyjmować 10-osobowy lochos. To trochę tak, jakby na podstawie samej nazwy forsować teorię, że centuria liczyła zawsze 100 ludzi.

No właśnie nie do końca. Jest jeden przekaz. I jest to przekaz właśnie Kallistenesa podany przez Polibiusza.
"... uformował falangę ustawiając wszerz po 32 ludzi, potem po szesnastu, w końcu, przy zbliżaniu się do nieprzyjaciela, po ośmiu." Wydaje się, że Polibiusz po prostu nie zrozumiał sensu tego manewru i nie utożsamił tego ze zmniejszanie ilości żołnierzy w kolumnie, które w tym przypadku powinno być właśnie równoznaczne ze zwieraniem szyku. Bo jeśli założymy, że polegał on na dimoeiri (jeśli dobrze zrozumiałem, greckie nazewnictwo nie jest moją mocną stroną) prowadzącym do synaspismos (wersja z 0,45-0,5 m na falangitę) to chyba wszystko staje się jasne. I wtedy długość 11 stadionów jest wystarczająca, aby zmieścić tam 32 tys. nosicieli sariss (dokładnie 31680 - 35200) w ośmiu szeregach.
Ciekawe, czy wtedy 12.21.7 Polybios jest konsekwentny, jeśli chodzi o nazewnictwo szyków?

Po pierwsze, żołnierze są niekiedy rozstawiani w szyku otwartym, w zależności od sytuacji; a kiedy są tak rozstawieni, każdy żołnierz zajmuje przestrzeń równą czterem łokciom ; w szyku zwartym [pyknosis]– dwóm łokciom; a w szyku bardzo zwartym [synaspismos] – jednemu łokciowi.

Wcześniej widzę wspomniano Nawotkę. Istotnie, twierdzi, że falanga macedońska za Filipa miała mieć 10 żołnierzy w głąb "zgodnie ze swoją nazwą" - czyli dekas.

Tak jak ja to rozumiem, Nawotce nie chodzi o to, by na siłę brać te 10 - a na pewno nie w czasach Aleksandra. Tyle, ze skądś się nazwa wzięła i do 16-osobowego oddziału nie pasuje.

Polybios zdaje sobie przy tym oczywiście sprawę z istnienia zwartego szyku bojowego pyknosis (0,9m).

Co do szyku bardzo zwartego (synaspismos):

Taki szyk (bardzo zwarty - synaspismos, 1 łokieć czyli 45 cm na żołnierza) faktycznie jest potwierdzony w dziele Aeliana, ale sam Aelian zaznacza, że ma on charakter czysto obronny (przeznaczony do przyjęcia uderzenia przeciwnika), a uszykowana w ten sposób falanga jest niezdolna do manewrowania. Aelian podaje więc 45 cm na jednego człowieka w synaspismos, a 2 stadia i 24 łokcie (a więc 35-37 cm) w dalszej części Tactica, 11 to z pewnością błąd w wyliczeniu – albo być może tłumacza (dysponuję tylko przekładem angielskim z podaniem greckiej terminologii). Powinno być 2 stadia i 224 łokcie.
Co do 35-37 centymetrów – spróbuj stanąć bokiem i zmierzyć miejsce, jakie zajmujesz – plus tarcza i miejsce na 5 sariss. Nawet przy 45 cm operowanie bronią (przy kolejnych sarissach kolegów z tyłu) wydaje mi się zresztą tak jak i wcześniej niesamowicie trudne, zwłaszcza że żołnierze mieli stać w nim "tarcza przy tarczy".

To o co chodzi panu Nawotce - że falanga Filipa II miała inną strukturę od falangi Alexandra?

Tylko czy Polibiusz zdaje sobie sprawę z synaspismos? Bo wg mnie dla niego szykiem bardzo zwartym jest pyknosis (0,9m). Dlaczego tak sadzę?

Takie postrzeganie przez Polibiusza pyknosis jako synaspismos, potwierdza również fakt, że wg niego Rzymianie (który zajmował 3 stopy), stali w odstępach 3 stóp i mieli przeciwko sobie 10 falangitów

Od razu strukturę nie, a przynajmniej nie jakoś drastycznie, po prostu dekas miałby 10 ludzi. W pewnym momencie jego liczebność zostałaby podniesiona do 16 ludzi.

Jak można inaczej wyjaśnić, ze zarówno oddział 16 ludzi nazywa się dziesiątką, a dowódca takiej szesnastki dziesiętnikiem? Umowa umową, ale to trochę bez sensu żeby od początku tak było  - skądś to przecież musi wynikać i moim zdaniem genezę nazwy najprościej wyjaśnić początkową liczebnością oddziału, któą później została zwiększona.

Uważam, że pochodzenie terminu dekas może nie mieć nic wspólnego z armią Filipa II. Równie dobrze termin ten mógł się odnosić pierwotnie do falangi hoplickiej i zostać przejęty przez Macedończyków.
10-osobowy dekas pojawia się u Xenofonta w Cyropaedi 2.1.22, w kontekście wojska perskiego. Z kolei w Hellenice (6.5.19), Lacedemończycy ustawiają się na 9-10 tarcz w głąb. O ile stuktura armii perskiej nie stanowi dowodu na potwierdzenie 10-osobowej kolumny w falandze, o tyle przykład lacedemoński jest zastanawiający.
Teoretyczne prace z epoki poświadczają generalnie opieranie się na kolumnach 8, 12 i 16-osobowych; takie też głębokości występują u Tukidydesa i Xenofonta (wyłamują się Beoci - 25, 50 szeregów ale i możliwość 16).

Zdaje. Zajrzyj do opisu bitwy pod Sellasią – zwróć uwagę zwłaszcza na to, jakiego określenia i w jakim kontekście używa w 2.69.9.

Tyle że w 18.29 akurat używa terminu pyknosis  na określenie szyku zwartego (3 stopy = 0,9 m).

Polybios wie o szyku otwartym, wie o pyknosis i wie o synaspismos – problem jedynie w tym, że nie jest on tak konsekwentny jak Aelian w nazewnictwie poszczególnych rodzajów szyków i stąd zamieszanie. W kontekście cytatu z Homera, sprawa ma się tak jak napisałeś – szyk, o którym tu wspomina to w istocie pyknosis. Ale skąd przypuszczenie, że nie znał bardziej zwartego szyku? Oprócz powyższego przykładu (Sellasia), wyjaśnieniem jest odpowiedź na podstawowe pytanie – co według Ciebie jest przedmiotem krytyki Kallisthenesa z 12.19-21 - jaki błąd popełnił według Polybiosa Kallisthenes?

Ciągle jeszcze pozostaje, kto po przejściu w szyk bardzo zwarty osłaniał wydłużające się odstępy?

Może nikt? W ataku nie było to konieczne - zobaczmy na przykład Szwajcarów. Ustawiali swoich pikinierów w wąskie a głębokie (na kilkadziesiąt szeregów) kolumny i atakowali z impetem. Gdy udało im się przerwać linię wroga to ten nie miał czasu by wykorzystać fakt przerw pomiędzy kolumnami. Rozbita linia wroga rzucała się po prostu do ucieczki. Skrajni boczni pikinierzy trzymali piki pod skosem w bok i osłaniali flankę a wykorzystanie przerw pomiędzy atakującymi kolumnami wymagałoby zresztą stalowych nerwów - w końcu ustawiając się frontem do flanki takiej kolumny ustawiało się jednocześnie tyłem do sąsiedniej. Jeżeli wróg dysponował do tego kawalerią lub lekką piechotą, która mogła stać w odwodzie i w razie czego uderzyć pomiędzy własnymi kolumnami to te były w zasadzie bezpieczne.

Po drugie zauważ co było słabym punktem ofensywnego wykorzystania falangi - jej spowolnienie przez teren lub ostrzał przeciwnika. Z oboma tymi czynnikami mamy właśnie do czynienia pod Pydną. Falanga naciera pod górę i do tego pod ostrzałem. W takiej sytuacji nie była w stanie przełamać szyku Rzymian, a w przedłużającej się walce ci mieli czas by wprowadzić pojedyncze manipuły pomiędzy kolumny falangi. Czy mieliby na to szanse gdyby ta atakowała linią ciągłą?

Zatem:
-Falanga atakując w kolumnach radzi sobie nawet z liczniejszymi wojskami w linii/dużych zgrupowaniach przełamując je zdecydowanym atakiem.
-Jest wrażliwa na trudny teren gdyż ten spowalnia jej natarcie.
-Ma problemy z wojskiem w mieszanych formacjach i nie dużych jednostkach, które może wykorzystać przerwy w szyku. Jest to jednak mniej ważny czynnik od terenu.

A czy przed Rzymianami ktoś stosował szyk manipularny? Długie linie perskiej piechoty czy falangi greckiej nie miałyby szans wykorzystać owych przerw.

Zatem pod Pydną gdzie pojawiają się dwa czynniki przeciw falanga przegrywa, ale tu ciekawe jest Kynoskefaloi gdzie atakując w dół zbocza lewa flanka mimo trudnego terenu wygrywa (bo zbocze nie spowalnia jej natarcia a wręcz je ułatwia). Dopiero gdy zostaje zaatakowana od tyłu przegrywa bo musiałaby atakować pod górę (a więc jak pod Pydną miałaby 2 czynniki nie korzystne). Zresztą pod Pydna też początkowo natarcie falangi spycha Rzymian, gdyż jest przeprowadzone w korzystniejszym terenie, dopiero wejście pod górę zatrzymuje atak i umożliwia Rzymianom rozbicie falangi.

Rzymianie przeciwdziałali temu tworząc szyk manipularny

gdy jeden manipuł walczył z falangą drugi mógł wejść w przerwy w formacji

Wiem o tym fragmencie. Czy używa tu terminu synaspismos? Bo w przekładzie angielskim i polskim mowa jest o zagęszczeniu (pomijam podwójną falangę, bowiem była ona tak ustawiona od początku), co równie dobrze może pasować do przejścia z szyku otwartego do zwartego. Jak pisałem wyżej z podanych przeze mnie cyt. Polibiusza jasno wynika, że dla niego szykiem najbardziej zwartym jest ten kiedy, na falangitę przypada po 3 stopy, a nie 1 łokieć.

A gdziekolwiek używa terminu synaspismos?