Nie jestem historykiem wojskowości. W dodatku, jak już się przekonałem, moje poglądy na historię hodowli koni i jeździectwa w Polsce, spotykają się na tym forum z poważną opozycją - do czego o tyle nie jestem przyzwyczajony, że nie odbiegają w niczym od standardowej wersji historii tego działu kultury materialnej, ustalonej jakieś 40 lat temu przez prof. Witolda Pruskiego. O ile mi wiadomo, nikt się od tamtej pory nie zajmował tematem i żadnych nowych ustaleń nie poczyniono, ale... człowiek uczy się całe życie!

Generalnie rzecz biorąc, od przełomu XVII/XVIII wieku do drugiej połowy wieku XIX (tak pi razy drzwi do połowy lat 60., początku lat 70. XIX wieku) trwa poważny kryzys zarówno w hodowli koni na ziemiach polskich, jak i w polskim jeździectwie. Wraz z upadkiem staropolskiej wojskowości, upadła też rodzima hodowla koni - a zachowane źródła pisane są tego dowodem, wielokrotnie wspominając o likwidacji wielkiej ilości stadnin (np. Spirydion Ostaszewski w swoich "Wiadomościach o stadach Podola, Pobereża i Ukrainy..." mówi o likwidacji, za jego pamięci, sięgającej końcówki I Rzeczypospolitej, kilkudziesięciu wielkich stadnin...). Można domniemywać, że upadła także i rodzima sztuka jeździecka - a przynajmniej, bardzo się skurczył zasób ludzi, którzy mogli w niej celować.

Miejsce koni wierzchowych zajęły konie kareciane. Poza tym, już w XVIII wieku pojawił się masowy import tanich koni stepowych - zrazu z Mołdawii i Chanatu Krymskiego, potem, aż do uwłaszczenia chłopów w Rosji, ze stepów nadwołżańskich. Import ten czynił miejscową hodowlę koni nieopłacalną. Tatarzy i Kałmucy co roku pędzili na targowiska od Wiatki w północnej Rosji po Gniezno na zachodzie, setki tysięcy koni, sprzedawanych po cenach tak niskich, że w żaden sposób nie dało się ich pobić!

Do tej pory zresztą, spora część koników chłopskich w dawnej Kongresówce to potomstwo tamtych koni stepowych: świadczy o tym mikry wzrost połączony z toporną, wielką głową i grubokościstą, ale słabo przyrastającą w tłuszcz sylwetką. Domieszka tych właśnie koni sprawia, że podjęty w okresie międzywojennym eksperyment prof. Vetulaniego, który z chłopskich koników spod Biłgoraja chciał odtworzyć zaginione tarpany, nie ma szans powodzenia - w każdym razie, nie w taki sposób, jak to się prof. Vetulaniemu wydawało możliwe.

Stąd też, najbliższą dawnym koniom staropolskim rasą współczesną są... konie trakeńskie! Stado mateczne Traken wywodziło się od koni radziwiłłowskich z przełomu XVII i XVIII wieku. Uszlachetniano je stosunkowo długo końmi tureckimi (ostatnia wyprawa z Traken do Anatolii po ogiery rozpłodowe, to rok 1817: niewątpliwie wynikło to z wielkiej estymy dla turkmeńskiego ogiera Turkmen Atti, który w końcu XVIII wieku miał epokowe znaczenie dla całej pruskiej hodowli koni: cała reszta świata już wówczas zapomniała, że konie arabskie nie są jedyną odmianą konia orientalnego...), od lat 40. XIX wieku: głównie końmi pełnej krwi angielskiej, które przydały im wzrostu i poprawiły jezdność. Wielka szkoda, że Trakeny zgarnęli Rosjanie i że do Rosji trafiła większość zdobytych w 1945 roku koni, bo to niewątpliwie jest nasze ostatnie dziedzictwo hippiczne I Rzeczypospolitej...

Wraz z upadkiem hodowli musiał też nastąpić upadek jeździectwa. Choćby dlatego, że mniej było koniuchów, stajennych, parobków obeznanych z końmi i z jazdą konną, którzy mogliby, bez długiego i gruntownego przeszkolenia, służyć w kawalerii. A Centrum Wyszkolenia Kawalerii wtedy nie było - i w ogóle armie epoki napoleońskiej bardzo lekko do tematu szkolenia podchodziły, szkoląc się w boju. O ile jednak dla piechura jest to metoda może brutalna, ale skuteczna: jeśli przeżyje, to się w końcu nauczy dźgać tym widelcem, który nosi (żeby celnie strzelał, to i tak mowy nie ma, więc nie ma się po co o to starać...). Dla kawalerzysty, każdy błąd w powodowaniu koniem na polu bitwy może się skończyć fatalnie. Stąd "świeże" oddziały jazyd - a takie walczyły pod Mirem - są dla bardziej doświadczonego przeciwnika łatwym łupem...