| |
|
|
 Odwieczny naród, Michał Łuczewski
| |
|
|
|
|
Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika wydało w 2012 roku niezwykle interesującą i wartościową ale też w pewnych aspektach kontrowersyjną pozycję - Michał Łuczewski "Odwieczny naród. Polak i katolik w Żmiącej".
z opisu:
"Michał Łuczewski opowiedział historię Polski w sposób, w jaki jeszcze nigdy nie została opowiedziana. Piszą ją nie dominujące elity, ale przedstawiciele warstwy zmarginalizowanej: chłopi ze wsi Żmiąca w Beskidzie Wyspowym. Dzięki poprzednim monografiom tej wsi (Franciszka Bujaka z 1903 i Zbigniewa Wierzbickiego z 1963 roku), które uczyniły z niej najdłużej badaną miejscowość w naukach społecznych, a także dzięki wieloletnim poszukiwaniom samego autora udajemy się w pasjonującą podróż od średniowiecza po współczesność. I dowiadujemy się, jak Polacy stali się narodem i jak naród stał się katolicki.
Książka ukazuje, jak polskie ideologie narodowe – od sarmackości i Jana Długosza po IV RP i Jarosława Kaczyńskiego – transformowały się w starciu z rzeczywistością i jak oddziaływały na nie masy. Autor przywraca polskiej historiografii zapomnianą postać chłopa cesarskiego oraz stosowane przez niego strategie oporu wobec polskości. Opisuje, jak w warunkach kapitalistycznych Żydzi stali się negatywnym punktem odniesienia galicyjskiej wsi, którym w feudalizmie była polska szlachta. Uświadamia znaczenie ideologii ultramontańskiej i teologii narodu Stefana Wyszyńskiego dla nowoczesnego kształtu polskości. Wskazuje przy tym, że opowiedziana historia nie jest udziałem jednej wsi – z takich małych historii składa się historia Polski.
Autor łączy w swych badaniach narzędzia socjologii, antropologii, psychologii i historii, proponując nową definicję i wyjaśnienie narodu, które razem tworzą oryginalne podejście: integralną teorię narodu. Ostateczna konkluzja jego rozważań brzmi: polskość, która jawi się nam jako wieczna, moralna i jedna, jest wynikiem szeregu dziejowych zbiegów okoliczności. Staliśmy się Polakami-katolikami przez przypadek."
o autorze:
"Michał Łuczewski (ur. 1979) – socjolog, metodolog, psycholog, adiunkt w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, kierownik Działu Badawczego w Centrum Myśli Jana Pawła II. Zajmuje się tematyką narodu, pamięci, ruchów społecznych, wartości oraz związków teologii i nauk społecznych. Stypendysta m.in. Collegium Invisibile, Fundacji im. W. Fulbrighta na Columbia University (2005–2006) i Fundacji na rzecz Nauki Polskiej. Wyróżniony w konkursie im. Jana Józefa Lipskiego i w konkursie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na najlepszy doktorat z nauk społecznych, laureat Józef Tischner Fellowship w wiedeńskim Institut für die Wissenschaften vom Menschen. Redaktor naczelny pisma antydyscyplinarnego „Stan Rzeczy” i członek zespołu redakcyjnego „44/Czterdzieści i Cztery”. Autor książek: “Erinnerungskultur des 20. Jahrhunderts. Analysen deutscher und polnischer Erinnerungsorte” (Peter Lang Verlag 2011) i „Wartość krajobrazu. Rozwój przestrzeni obszarów wiejskich” (PWN 2011)."
recenzje i omówienia:
- Andrzej Walicki "Odwieczny naród. Czyżby ? Wierność katolicyzmowi prowadzić może do sprzeczności z chrześcijaństwem"
inne materiały:
- Michał Łuczewski "Odwieczny naród": Wstęp i pierwszy rozdział
- nagranie video: dyskusja na temat ksiązki Łuczewskiego w Domu Spotkań z Historią, Warszawa 7 marca 2013 ( zapis dyskusji można znaleźć w "Przeglądzie Politycznym", numer 118 ).
Ten post był edytowany przez septimanus79: 14/06/2013, 18:49
|
| |
|
|
| |
|
|
|
|
Spis treści książki Łuczewskiego:
"Podziękowania / 13 Wstęp / 19 Bujak w Żmiącej / 20 Socjolog i... / 20 ... ideolog... / 24 ... który ma rację / 27 Pytanie badawcze: prymordializm i prymordializacja / 29 Rozdział 1. Żmiąca. Monografia refleksyjna / 35 Najkrótszy opis wsi / 35 Najkrótsza historia wsi / 39 Najbardziej konserwatywna wieś w Polsce / 42 Najdłużej badana wieś na świecie / 46 Badana, badana, badana / 51 Dlaczego Żmiąca? / 54 Materiały / 58 Kwestie techniczne / 61 Rozdział 2. Integralna teoria narodu. Naród jako ruch społeczny / 63 Integralna definicja narodu / 63 Dyskurs narodowy. Eksternalizacja / 67 Ideologia narodowa. Obiektywizacja / 68 Tożsamość narodowa. Internalizacja / 70 Integralne wyjaśnienie narodu / 72 Integralna definicja i wyjaśnienie narodu / 75 Narzędzia socjologii ruchów społecznych / 78 Połączenie teorii i empirii / 86 Rozdział 3. Marginalizacja. Chłop żmiącki w państwie klarysek i w rzeczypospolitej (1370-1770) / 93 Kontekst społeczny / 94 Kontekst polityczny. Żmiąca w kluczu wyznaniowym / 95 Kontekst ekonomiczny. Wprowadzenie pańszczyzny / 97 Kontekst kulturowy. Ideologia sarmackości / 99 Podsumowanie / 102 Relacje społeczne / 103 Chłop i dwór / 103 Chłop i Kościół / 110 Podsumowanie / 111 Przemiany ideologii narodowych / 114 Ideologia barska / 115 Stosunek chłopów do ideologii barskiej / 118 Podsumowanie / 120 Rozdział 4. Imperializacja. Chłop żmiącki w Austrii (1770-1846) / 123 Kontekst społeczny / 125 Kontekst polityczny. Ekspansja państwa / 126 Kontekst ekonomiczny. Ograniczenie pańszczyzny / 132 Kontekst kulturowy. Ideologia cesarska / 135 Podsumowanie / 137 Relacje społeczne / 141 Chłop i dwór / 141 Chłop i cesarz / 144 Chłop i Kościół / 146 Chłop i Żyd / 150 Podsumowanie / 154 Przemiany ideologii narodowych / 158 Rola emigracji / 159 Ideologia ludowa / 160 Ideologia antykatolicka / 162 Pierwsze nieudane spiski / 164 Przygotowania do powstania / 167 Denacjonalizacja ideologii narodowej / 168 Ureligijnienie ideologii narodowej / 169 Niespójność ideologii narodowej / 170 Tożsamość narodowa / 172 Ksiądz Jan Chełmecki i nacjonalizacja niższego kleru / 172 Oficjaliści i nacjonalizacja niższej biurokracji / 183 Dalsze ureligijnienie i niespójność ideologii narodowej / 184 Epilog. Powstanie 1846 roku i rabacja / 187 Dyskurs narodowy w seminarium / 187 Dyskurs narodowy na wsi / 189 Opór wobec ideologii narodowej na wsi / 192 Podsumowanie / 202 Rozdział 5. Dymorfizm narodowy. Chłop żmiącki w Galicji (1846-1918) / 207 Kontekst społeczny / 208 Kontekst polityczny. Autonomizacja / 209 Kontekst ekonomiczny. Wielka transformacja / 214 Kontekst kulturowy. Polski monarchizm / 216 Podsumowanie / 219 Relacje społeczne / 222 Chłop i pan / 223 Chłop i cesarz / 228 Chłop i państwo / 230 Chłop i żyd / 233 Chłop i pleban / 236 Podsumowanie / 243 Przemiany ideologii narodowych / 246 Petryfikacja polsko-imperialnej ideologii narodowej / 247 Odpolitycznienie chłopskiej ideologii imperialnej / 250 Ksiądz Stanisław Stojałowski i ultramontańskie źródła ruchu ludowego / 253 Tożsamość narodowa pod koniec XIX wieku / 275 Stanisław Uryga i nacjonalizacja elit wiejskich / 275 Polonizacja / 278 Ideologia narodowa Stanisława Urygi / 280 Opór i prywatyzacja ideologii narodowej / 282 Podsumowanie / 287 Przemiany ideologii narodowych pod koniec XIX wieku / 288 Opór elit religijnych i rozwój katolickiej ideologii narodowej / 289 Opór elit politycznych: walka polityczna / 292 Homogenizacja wsi / 296 Tożsamość narodowa przed pierwszą wojną światową / 306 Druk i ruch ludowy / 307 Nauczyciele / 311 Emigracja / 314 Wojna i niepodległość / 316 Podsumowanie / 321 Rozdział 6. Trzy narody. Chłop żmiącki w II Rzeczypospolitej i w generalnej guberni (1918-1945) / 325 Kontekst społeczny / 326 Kontekst polityczny. Polonizacja i demokratyzacja / 327 Kontekst kulturowy. Nacjonalizm państwowy / 329 Kontekst ekonomiczny. Kryzys / 332 Podsumowanie / 333 Relacje społeczne / 334 Chłop i ruch ludowy / 334 Chłop i państwo / 337 Chłop i Kościół / 342 Podsumowanie / 344 Przemiany ideologii narodowych / 345 Upadek ideologii imperialnej / 346 Ekspansja ideologii ludowej / 346 Wyeliminowanie ideologii państwowej / 350 Umocnienie ideologii polsko-katolickiej / 352 Transformacja ideologii państwowej / 357 Tożsamości / 358 Epilog. Druga wojna światowa i ucieleśniona polskość / 363 Strach / 363 Zagrożenie rodziny i ciała / 365 Wspólnota losu i religia / 366 Tajne nauczanie / 368 Wzmocnione i sprywatyzowane podziały społeczne / 371 Podsumowanie / 373 Rozdział 7. Polak-katolik. Chłop żmiącki w PRL-u (1945-1989) / 375 Kontekst społeczny / 376 Kontekst polityczny. Autorytaryzm / 377 Kontekst kulturowy. Nacjonalizm państwowy / 384 Kontekst ekonomiczny. Gospodarka nakazowo-rozdzielcza / 388 Podsumowanie / 390 Relacje społeczne / 391 Chłop i państwo / 392 Chłop i Kościół / 393 Podsumowanie / 396 Przemiany ideologii narodowych / 397 Lokalna ideologia komunistyczna / 398 Upadek ideologii antykomunistycznej. Szkoła / 401 Powstanie ideologii antykomunistycznej. Partyzantka / 405 Połączenie i umocnienie ideologii Polaka-katolika / 409 Eksternalizacja i prywatyzacja ideologii antykomunistycznej / 415 Eksternalizacja i próby internalizacji ideologii komunistycznej / 424 Prywatyzacja i transformacja ideologii komunistycznej / 428 Anty-antykomunizm I. "Kułacy" / 431 Anty-antykomunizm II. "Bandziory" / 433 Starcie prymordializmów. Antykomunizm i anty-antykomunizm / 436 Tożsamości / 460 Epilog: ku wolności / 462 Rozdział 8. Prymordializacja. Chłop żmiącki w III Rzeczypospolitej (1989-) / 465 Kontekst społeczny / 467 Kontekst polityczny. Demokratyzacja / 467 Kontekst kulturowy. Podział postkomunistyczny i kultura transformacji / 480 Kontekst ekonomiczny. Kapitalizm hybrydowy / 474 Podsumowanie / 477 Relacje społeczne / 478 Wieś i Kościół / 478 Wieś i państwo / 485 Wieś i Europa / 490 Podsumowanie / 494 Przemiany ideologii narodowych / 495 Unieśmiertelnienie narodu / 496 Umoralnienie narodu / 505 Ujednolicenie narodu / 514 Tożsamości / 540 Matki-Polki-prymordialistki / 541 Codzienna prymordializacja / 546 Zakończenie / 551 Definicja narodu / 554 Opis narodu / 556 Wyjaśnienie narodu / 559 Obiektywizm-subiektywizm / 559 Przeszłość-teraźniejszość / 561 Makro-mikro / 563 Naród jako efekt odwrócenia / 568 Historia Polski widziana z dołu / 571 Ilustracje / 577 Nota bibliograficzna / 587 Bibliografia / 589 Wykaz ilustracji / 621 Wykaz tabel / 623 Summary. Eternal nation. A pole and a catholic in the village of Żmiąca / 625 Indeks osobowy / 631"
|
| |
|
|
| |
|
|
|
|
wywiad Michała Wójcika z Michałem Łuczewskim "Cysorscy" nie Polacy, czyli kim byli chłopi w Galicji?": "Cysorscy" nie Polacy, czyli kim byli chłopi w Galicji?" / focus.pl.
fragment:
"Michał Wójcik: Czy Żmiąca w Beskidzie Wyspowym to Polska w pigułce?
Michał Łuczewski: Rzeczywiście, chciałem poprzez dzieje Żmiącej koło Limanowej i Nowego Sącza pokazać historię Polski, a przez to jakiś fragment dziejów narodu. Ale Żmiąca to raczej tylko Galicja w pigułce. Rozwój narodowy był tu bardzo opóźniony, co jest charakterystyczne dla ziem byłego zaboru austriackiego.
M.W.: Szokujące, że pana praca przypomina wysiłek badacza kolonializmu w czarnej Afryce. Z tego, co pan pisze, w XVIII i XIX w. szlachtę – czyli miejscowego dziedzica, jedynego Polaka w okolicy niczym „jedynego białego w okolicy” w Afryce – otaczało morze tubylczej ludności. Różniła się od tego jedynego Polaka wszystkim: od wyglądu fizycznego po samoświadomość. Stosunki miejscowego dziedzica z resztą chłopskiej ludności cechuje nienawiść i przemoc, jak w XIX-wiecznej Afryce.
M.Ł.: Żmiąca była oddalona od folwarku we wsi królewskiej Pisarzowa o kilka kilometrów. Tam związki między panem a miejscowymi były klientelistyczne, oparte na wymianie, na – jak określał to prof. Mączak – „nierównej przyjaźni”. W Żmiącej została z przyjaźni tylko nierówność. Pisząc „Odwieczny naród”, nie myślałem o Afryce. W głowie miałem proces narodowotwórczy w Ameryce Południowej, opisany w klasycznej pracy Benedicta Andersona „Wspólnoty wyobrażone”.
Jeśli miejscowi chłopi mieliby inny kolor skóry albo wyznanie – mogliby po prostu tworzyć inny naród. Dziś pewnie ubiegaliby się o dotacje z Unii Europejskiej. Z racji pracy w trudnych warunkach chłop różnił się fizycznie od mieszkańca miasta.
Ważnym wyznacznikiem jego tożsamości był również strój: chłopska sukmana. Chłopa nie było stać na inne ubranie, więc nosił siermięgę przez całe życie. Stanowiła jakby granicę dwóch światów. Sukmana wrosła w galicyjskiego chłopa zarówno kulturowo, jak i fizycznie. Stąd ten szok oświeconych warstw, gdy w 1794 r. Kościuszko przywdział sukmanę i jako szlachcic stanął na czele chłopskiego „narodowego” wojska.
M.W.: Miejscowi chłopi do 1916 r. nie identyfikowali się z narodem polskim. I tak dobrze, że na początku XX w. pogarda i gniew wobec Polaków ustąpiły miejsca dobrotliwej niechęci. Polak przestawał być synonimem złowrogiego szlachcica, a stawał się obiektem drwin. W latach 60. XIX w. w Limanowej już tylko dzieci bały się „Polaka”, bo matki nim straszyły. To dość szokujące wyniki badań.
M.Ł.: Jeszcze w 1846 r. podczas rabacji za przyznawanie się do polskości można było zostać najzwyczajniej zabitym. Za polskość groziła śmierć, potem pobicie, a na samym końcu jedynie obśmianie. Wrócę jednak do tożsamości miejscowych. W XIX w. określali się jako „cysorscy” (poddani cesarza austriackiego), chłopi i katolicy. Ale nie jako Polacy! Podczas I wojny światowej mieszkańcy Żmiącej czuli emocjonalną więź z „naszą” cesarską armią. Pojawienie się Legionów Piłsudskiego przyjęto z obojętnością albo wręcz z wrogością.
Ci, którzy zaciągali się z tych okolic do Legionów, traktowani byli niechętnie, ponieważ Legiony to „pańskie” wojsko, które będzie chciało przywrócić pańszczyznę. Ale nasuwa mi się jeszcze inna analogia, która może ułatwi zrozumienie tych różnic między „Polakami” a „cysorskimi”. Pierwszy Polak w Żmiącej – Jan Chełmecki, który powrócił tu po długiej nieobecności w 1846 r. razem z powstańcami krakowskimi – został przyjęty przez społeczność tak jak dziś syn, który po pobycie na studiach zacząłby odważnie głosić, że jest homoseksualistą. I że wszyscy mieszkańcy wsi są homoseksualistami, tylko o tym jeszcze nie wiedzą. Tak jak gej dziś może utracić wśród miejscowych status swojaka, tak kiedyś tracił ten status Polak. Przechodził na stronę wroga, który „nami” gardzi, a zatem „my” gardzimy nim.
M.W.: Skąd ta agresja charakterystyczna dla stosunków Polak – chłop?
M.Ł.: To konsekwencja wielowiekowej pańszczyzny i stosunków dwór – wieś opartych na przemocy. Pańszczyzna wymuszana była siłą. Zaraz po włączeniu tych ziem do zaboru austriackiego nastawienie miejscowych do nowego władcy i administracji było złe. Chłopi bali się obowiązkowej służby wojskowej i nowych świadczeń (zwłaszcza nieznanych „podatków”), za polskiego pana pracowali tylko na jego polu. Wystarczyło jednak kilkadziesiąt lat i niechęć do cesarza przeradza się w sympatię. Wydaje mi się, że to konsekwencja nieudanej próby stworzenia w zaborze austriackim „nowoczesnego” narodu.
Próba ta udała się w zaborze pruskim. Na czym polegała? Wkrótce po rozbiorach Polski została zniesiona pańszczyzna, chłop zyskał tam powszechny dostęp do edukacji (choćby tej minimalnej), sądownictwa (chłop mógł poczuć, że nie jest kompletnie bezsilny wobec pańskiej przemocy) i armii (obowiązkowa służba wojskowa). Ze względu na ciągłe braki finansowe to się w Galicji nie udało. Najniższa instancja sądowa nadal należała do polskich panów, a instancje wyższe były przez nich skorumpowane. Zapewnienie powszechnego dostępu do szkolnictwa również skończyło się fiaskiem.
Pańszczyzna została zniesiona dopiero w połowie XIX w. W konsekwencji wrogość między Polakami a chłopami się nasilała. Konflikty między nimi mogły być rozstrzygane tylko przez wyższe instancje sądownicze, ostatecznie – przez „cysorza”. Rodziło to emocjonalny związek z Austrią. Utrwalała go dodatkowo obowiązkowa służba w wojsku austriackim: armia dawała ubiór, poczucie solidarności i siły, a także męską przygodę. Jeśli chłop miał szczęście, mógł zobaczyć nawet cesarza, któremu to wszystko zawdzięcza. To był skok cywilizacyjny. Kiedy „obyty w świecie” chłop wracał do wsi, stawał się automatycznie częścią jej elity i narzucał jej swoją „cesarskość”. Gdy w zaborze pruskim odgórne reformy prowadziły (dzięki edukacji) do nowoczesnego polskiego patriotyzmu, nieudane reformy w Austrii doprowadziły do odrzucenia polskiego patriotyzmu i powstania „cesarskiego” chłopa. Paradoksalnie!
...
M.W.: Czyli ta złowroga niechęć do Polaków rozmywa się wśród chłopów dopiero w 2. poł. XIX w., gdy Polak - szlachcic przestaje dominować...
M.Ł.: Po cesarskiej reformie rolnej i uwłaszczeniu chłopów polski dwór przestaje być głównym wrogiem. Następuje bardzo szybkie przejście od feudalizmu, opartego na pracy przymusowej, do kapitalizmu, opartego na wolnej wymianie. W Żmiącej miejscowy właściciel baron Brunicki wyprzedaje okazyjnie chłopom las. To jest gest dobrej woli, za który chłopi byli bardzo wdzięczni.
Choć zawsze traktowali lasy jak swoje, przecież zgodnie z prawem nie wolno im było nawet gałęzi wynieść do ogrzania chałupy w zimie. W nowych warunkach między polskim panem a polskojęzycznym chłopem pojawia się pośrednik, którym najczęściej był Żyd. Tak jak twarzą systemu feudalnego dla chłopa był polski pan, tak twarzą systemu kapitalistycznego stał się dla niego Żyd – handlarz, lichwiarz, właściciel (albo dzierżawca) karczmy i sklepu. I tu pojawia się nowy konflikt, który skutkować będzie falą przemocy.
Chłopi dopiero uczą się, co to jest wolna gospodarka, a zatem na własnej skórze przekonają się, co to jest oprocentowanie kredytu (a było ono niekiedy astronomiczne, sięgało 100 proc. i więcej). Nie rozumiejąc reguł kapitalistycznych, często tracą swoje gospodarstwa, swoją ojcowiznę.
...
M.W.: Kiedy mieszkańcy Żmiącej zrozumieli i zaakceptowali to, że są „Polakami”?
M.Ł.: Kluczowy jest tu okres II wojny światowej. W dwudziestoleciu dzieci i młodzież korzystały z powszechnego dostępu do szkolnictwa. Proces edukacji skutkował tym, że dzieciaki uczyły się polskiej mowy i kultury. Nasiąkały „polskością”, a skala represji niemieckiej tylko je w tej polskości utwierdziła. Podobnie zadziałały represje komunistyczne. Ponieważ Żmiąca uchodziła za wieś reakcyjną, prąd został tu doprowadzony dopiero w 1968 r. To utwierdzało miejscowych, że są Polakami, którzy cierpią prześladowania od ruskich i komunistów. Czyli ten konflikt stał się tu narodowotwórczy.
...
W jedno stulecie żmiącanie przeszli od nienawiści i niechęci wobec polskości do pełnego utożsamienia się z polskością. A potem – tak jak i my wszyscy – o tym zapomnieli. W jedno stulecie naród stał się dla nas czymś odwiecznym."
Ten post był edytowany przez septimanus79: 16/06/2013, 10:56
|
| |
|
|
| |
|
|
|
|
"Obcy pradziadek Polaka-katolika" - rozmowa Katarzyny Kobyleckiej z Michałem Łuczewskim / nagranie programu II Polskiego Radia.
"W Żmiącej chciałem zbadać stawianie się narodu. Jest to chyba jedyna wieś na świecie, w której możemy to zbadać. Możemy tu bardzo dokładnie wskazać, które rodziny unaradawiały się jako pierwsze, stwierdzały że są polskie. Jak rozprzestrzeniała się świadomość narodowa – mówił badacz.
Jak to się stało, że wieś, która uchodzi dziś za jedną z najbardziej konserwatywnych w Polsce ("tam można spotkać prawdziwych Polaków-katolików" mówił dr Łuczewski) – była niegdyś, i to wcale nie przed wiekami, bardzo daleka od polskości? Jak się okazuje, w Żmiącej proces unaradawiania odbył się niezwykle szybko – od niechęci, a nawet nienawiści do tego, co polskie, do męczeństwa za polską sprawę minęło tu stosunkowo niewiele dziesięcioleci.
Jak opowiadał gość Dwójki, chłopi z Żmiącej przez cztery pierwsze wieki istnienia wioski (od XIV wieku począwszy) nie stali się Polakami, mimo egzystowania w Rzeczpospolitej. Wystarczyło jedno stulecie pod obcym panowaniem, by stali się chłopstwem cesarskim, uważającym się za poddanych cesarza austriackiego. Jednak po stu kolejnych latach, ci chłopi, którzy nie mieli z polskością nic wspólnego oprócz nienawiści do panów, zmieniają się w Polaków-patriotów."
Ten post był edytowany przez septimanus79: 24/06/2013, 21:09
|
| |
|
|
1 Użytkowników czyta ten temat (1 Gości i 0 Anonimowych użytkowników)
0 Zarejestrowanych:
Śledź ten temat
Dostarczaj powiadomienie na email, gdy w tym temacie dodano odpowiedź, a ty nie jesteś online na forum.
Subskrybuj to forum
Dostarczaj powiadomienie na email, gdy w tym forum tworzony jest nowy temat, a ty nie jesteś online na forum.
Ściągnij / Wydrukuj ten temat
Pobierz ten temat w innym formacie lub zobacz wersję 'do druku'.
|
|
|
|
|
historycy.org > Biblioteka Cyfrowa Historycy.org > Książki historyczne > Książki historyczne – przekrojowe
13/06/2013, 21:55
