|
|
Zamki Zakonu Krzyżackiego, Krzyżackie fortyfikacje poza Polską
|
|
|
|
Intro
W jednym ze swoich wątków omówiłem (a raczej wymieniłem) część spośród zamków krzyżackich położonych na terenie dzisiejszej Polski. Oczywiście nie wyczerpuje to tematu krzyżackich fortyfikacji, gdyż Zakon wzniósł bądź też objął w swoje posiadanie i przebudował wiele zamków w innych krajach.
Kilka ruin zamków krzyżackich znajduje się w dzisiejszym obwodzie kaliningradzkim (Rosja). Stanowiły one element tego samego, pruskiego systemu obronnego Zakonu i w związku z tym znacznie przypominają zamki, jakie możemy obejrzeć u nas. Odrębną grupę pod względem terytorialnym i administracyjnym (a także architektonicznym) stanowią zamki inflanckiej gałęzi Zakonu Krzyżackiego, powstałej w wyniku inkorporowania Zakonu Kawalerów Mieczowych - położone na terenach dzisiejszej Łotwy i Estonii. Dużo zamków i dworów obronnych znajdowało się na terenie Niemiec, gdzie Zakon posiadał liczne baliwaty. Jednak krzyżackie obiekty warowne w Europie Zachodniej nie ograniczają się tylko do tego kraju. Warto wspomnieć też o najwcześniejszych dziejach Zakonu Krzyżackiego, związanych z wyprawami Krzyżowymi - oczywiście Krzyżacy posiadali swoje fortyfikacje również w Ziemi Świętej. Tym właśnie obiektom (a przynajmniej ich części, jak dużej - zobaczymy) oraz związanym z nimi dziejom chciałbym poświęcić ten wątek.
Cóż, jestem świadomy tego, że poruszam się po częściowo niepewnym gruncie - nie zawsze posiadamy pełne źródła, niekiedy jesteśmy zdani na domysły, pojawiają się też pewne trudności, choćby językowe. Sądzę jednak, że warto spróbować odbyć taką podróż (póki co - wirtualną). Gdyby zaś zdarzyło się wędrowcowi zbłądzić, miast łajać - życzliwie wspomóżcie go
|
|
|
|
|
|
|
|
I. Północno-wschodnie Prusy (dzisiejszy obwód kaliningradzki - Rosja)
Proponuję rozpocząć naszą podróż od zamków położonych najbliżej Polski, tuż za naszą wschodnią granicą. Zbudowane zostały na terenie krzyżackiego państwa w Prusach, tworząc struktury tego samego organizmu, do którego zaliczamy zamki, jakie możemy współcześnie zobaczyć w Polsce - stąd też olbrzymie podobieństwo.
Na początku XV wieku istniało dziewięć krzyżackich komturstw pruskich, których obszary miały kształt wydłużonych pasów ciągnących się od Bałtyku do południowych granic państwa zakonnego, z czego na tereny leżące dzisiaj poza granicami Polski przypadają ziemie ówczesnych komturstw w Bałdze, Pokarminie (dzisiejsze Uszakowo), Królewcu (Kaliningrad), Ragnecie (Nieman) oraz Kłajpedzie - mówimy więc o współczesnych terenach należących do obwodu kaliningradzkiego Federacji Rosyjskiej oraz o zachodniej części Litwy.
Niestety nie wszystkie zamki dotrwały do współczesnych czasów, a te, które przetrwały, są w raczej opłakanym stanie. Zwiedźmy jednak to, co jest do zobaczenia.
1. Bałga (miejscowość Wiesiołoje w powiacie bagrationowskim, nad Zalewem Wiślanym).
Była to pierwsza krzyżacka warownia położona na granicy państwa krzyżackiego z Natangią. Pierwotne umocnienia drewniano-ziemne Krzyżacy zaczęli wnosić w tym miejscu na ruinach zdobytej w 1239 roku pruskiej twierdzy o nazwie Honeda. Budowę murowanego zamku rozpoczęto ok. 1250 roku, z przeznaczeniem na siedzibę konwentu, a prace konstrukcyjne kontynuowano w latach 1270-1290. Zamek był siedzibą komturii aż do 1499 roku.
Zamek w Bałdze służył Krzyżakom jako baza wypadowa do wyprowadzania najazdów w głąb Natangii oraz na ziemie Sambii. Właśnie stąd w roku 1255 rozpoczął natarcie król czeski, Przemysław II Otokar.
Zamek w Bałdze na starej fotografii i współcześnie
Zamek jest obecnie w stanie bardzo zdewastowanej ruiny, nadal przyciąga jednak wielu turystów.
Aż chciałoby się z Bałgi powędrować teraz - niemal w linii prostej - przez Pokarmin (Uszakowo) do Królewca (Kaliningradu). Niestety, z pokarmińskiego zamku (niegdyś: Brandenburg) ocalały zaledwie dwa budynki przedzamcza, zaś w przypadku Królewca (Königsberg) w ogóle nic nie można już zobaczyć - został niemal całkowicie zniszczony podczas wojny, a jego pozostałości - uznane za symbol pruskiego militaryzmu - wysadzono na rozkaz Breżniewa pod koniec lat sześćdziesiątych. Cóż, ruszajmy zatem dalej - na tereny niegdysiejszej Nadrowii.
|
|
|
|
|
|
|
|
4. Zamek Saalau (miejscowość Kamienskoje, powiat czerniachowski)
Niemiecka nazwa zamku pochodzi prawdopodobnie od pruskiego słowa „sal” oznaczającego sól - okoliczna ludność wydobywała bowiem ten minerał z ziemi i handlowała nim z innymi plemionami pruskimi.
Jak wspomniano wcześniej, Krzyżacy pojawili się na terenach Nadrowii w roku 1275. W 1352 roku doszło do podziału ziem między Zakonem i Kościołem, w wyniku czego tereny wokół Saalau przekazano biskupom. Niedługo później, w 1355 roku, wzniesiono tutaj dom kapitulny, który jednak stał się na przestrzeni kolejnych lat obiektem częstych ataków litewskich. Wobec powyższego w roku 1376 kapituła zdecydowała o budowie murowanej warowni, a gdy ta okazała się niewystarczająca (w 1390 roku została spalona podczas kolejnego litewskiego najazdu), postanowiono powiększyć ją i znacznie wzmocnić. Budowę potężnej twierdzy zakończono w ciągu pięciu lat. Tak jak inne zamki, odgrywała ona istotną rolę w lokalnym utrwalaniu władzy i wspieraniu akcji kolonizacyjnej.
Do dzisiejszego dnia z twierdzy pozostały jedynie ruiny.
|
|
|
|
|
|
|
|
5. Zamek Ragneta (niem. Ragnitt, obecnie - miasto powiatowe Nieman)
Posuwając się na północ od Nadrowii docieramy na tereny kolejnej pruskiej krainy - Skalowii. Krzyżacy zaatakowali te ziemie w roku 1289, a na miejscu starej pruskiej warowni o nazwie „ragaine” zbudowali swoją twierdzę, która stała się niezwykle istotnym punktem obronnym Zakonu na pograniczu litewskim oraz główną bazą w łańcuchu fortyfikacji broniących od tej strony państwo krzyżackie. Warownia narażona była jednak na nieustanne ataki, toteż w latach 1397-1409 Krzyżacy wznieśli w Ragnecie nową, potężną murowaną twierdzę.
Obecnie ruiny zamku można obejrzeć w samym sercu miasta Nieman. Są niestety kolejnym dowodem na to, jak bardzo obojętny stosunek do zabytków miała socjalistyczna władza, choć - przyznajmy - ruiny te i tak prezentują się nieźle w stosunku do innych zamków krzyżackich, które nie miały tyle szczęścia (zobacz poniżej)...
|
|
|
|
|
|
|
|
6. Niektóre inne zamki i ich stan zachowania
a) Lochstädt
Zamek wzniesiony na północnym odcinku mierzei Zalewu Wiślanego, nad cieśniną między zalewem i morzem. Był tylko siedzibą prokuratora, choć prezentował typ zamku konwentualnego. Całkowicie zniszczony "do fundamentów" podczas walk wiosną 1945 r. Obecnie jest to teren osiedla Pawłowo w granicach administracyjnych miasta Bałtijska.
b ) Königsberg (Królewiec, obecnie: Kaliningrad)
Jak wspomniano, zamek został dotkliwie zniszczony podczas działań wojennych (zwłaszcza podczas nalotów brytyjskich w 1944 roku), a to, co z niego pozostało, na rozkaz Breżniewa wysadzono w powietrze w 1968 roku - dla radzieckiej władzy stanowiło bowiem niechciany symbol pruskiego militaryzmu...
c) Brandenburg - czyli Pokarmin (obecnie: Uszakowo)
Od 1266 - siedziba komtura. Tutejszy czworoboczny zamek konwentualny o wymiarach 65,4 x 52 m należał do największych warowni tego typu. Po 1776 roku uległ rozbiórce, zaś do dzisiejszego dnia zachowały się, jak już wspomniano, zaledwie dwa budynki przedzamcza.
d) Gerdauen - nazwa polska: Gierdawy (hist. Gierdawa), obecnie miejscowość Żeleznodorożnyj w obwodzie kaliningradzkim
Murowany zameczek Krzyżacy wznieśli w pierwszej ćwierci XIV wieku, w miejscu wcześniejszych umocnień z drewna. W 1872 roku na miejscu krzyżackich fortyfikacji powstał piękny pałac, mający wszak niewiele wspólnego z budowlą teutońską (prawdopodobnie jedynie piwnice) - zburzony w 1914 roku przez żołnierzy radzieckich. Po II wojnie światowej miasto zostało włączone do ZSRR (obwodu kaliningradzkiego). Pod rządami radzieckimi Gierdawy przeżyły gospodarczy upadek, tracąc prawa miejskie. Do czasów współczesnych zachowały się jedynie relikty zamku, czy też raczej pałacu, a także ruina gotyckiego kościoła z XV wieku, który władza radziecka oszczędziła po przemianowaniu go na kino i dom kultury.
e) Labiau (polska nazwa: Labiawa, obecnie miasto Polessk w obwodzie kaliningradzkim nad Zalewem Kurońskim)
Nowoczesny zamek murowany Krzyżacy wznieśli ok. 1288 roku, w miejscu wcześniejszych umocnień drewniano-ziemnych. Po II Wojnie Światowej ograbiony zamek służył przez jakiś czas jako więzienie, później jednak strawił go pożar i przekazano go Leningradzkiemu Instytutowi Rolniczemu - ten jednak szybko zwolnił pomieszczenia i zrezygnował z ochrony obiektu, toteż zamek zaczęto ponownie grabić i rozbierać. Z czasem przeprowadzono remont budynku, ale bez konsultacji z konserwatorem, a pomieszczenia przerobiono na hale fabryczne. Obecnie w sali z zachowanymi zabytkowymi sklepieniami urządzono skromne muzeum, a pozostałe części zajmuje teatr młodzieżowy, są wykorzystywane gospodarczo, bądź opuszczone.
f) Neuhausen (polska nazwa: Nowotki, obecnie Gurjewsk - miasto powiatowe w obwodzie kaliningradzkim)
Ten zamek, położony w Sambii - nieopodal Królewca, zbudowano pod koniec XIII wieku z rozkazu biskupa Krystiana von Münhausena. Po sekularyzacji zakonu Albrecht Hohenzollern przebudował warownię w stylowy dworek myśliwski. Po II wojnie światowej władza ZSRR ulokowała w komnatach pałacowych państwowe przedsiębiorstwo budowlane. Nikogo nie powinien dziwić obecny stan tego obiektu, który nie widział konserwatorów od ponad 100 lat.
g) Taplaken (hist. Dablak, obecnie - miejscowość Tałpaki w powiecie gwardiejskim - w obwodzie kaliningradzkim)
Początkowo, około 1336 r., Krzyżacy wznieśli tu niewielki dwór obronny wśród okolicznych bagien i mokradeł. W roku 1376 został on zdobyty i puszczony z dymem przez księcia litewskiego, Kiejstuta. Wobec takich zagrożeń w 1379 roku Krzyżacy przystąpili do umacniania warowni, wznosząc trwalsze kamienno-ceglane mury. Późniejsza przebudowa, dokonana przez Albrechta Hohenzollerna, nadała obiektowi postać niewielkiego zamku.
Z biegiem lat dawna warownia zmieniła się w zwykłą wiejską posiadłość. Dziś można obejrzeć zaledwie jej pozostałości.
h) Waldau (hist. Waldowe, obecnie miejscowość Nizowje w powiecie gurjewskim - w obwodzie kaliningradzkim)
Zamek wznieśli w 1264 r. pruscy rycerze Johann Brulant i Conrad Dyabel, którzy otrzymali ten teren w nagrodę za lojalność wobec Zakonu Krzyżackiego i pomoc w tłumieniu powstania swoich pobratymców, Sambów (1260-1264). Później zamek był siedzibą komornika podległego komturstwu królewieckiemu, a po oddaleniu się granicy państwa krzyżackiego z Litwą stracił swą obronną rolę i został przebudowany na dwór mieszkalny, pełniący funkcję letniej rezydencji wielkiego mistrza. Po II wojnie światowej zachowany budynek zamku przeznaczono na siedzibę miejscowej szkoły rolniczej.
i) Memelburg (Kłajpeda)
Czas na chociaż jeden zamek wzniesiony na terenie dzisiejszej Litwy. Niestety, z tutejszej murowanej twierdzy, której budowę rozpoczęto na przełomie XIV i XV wieku, nie zostało praktycznie wiele do obejrzenia. Pasjonaci mają możliwość obejrzenia odsłoniętych pozostałości fundamentów zamku.
Podsumowując: Stan zachowania zamków krzyżackich na terenie obwodu kaliningradzkiego prezentuje się niestety dość żałośnie - jak widać radziecka władza nie była zainteresowana ich zachowaniem i odrestaurowaniem. W efekcie kilka z zamków (w tym te najbardziej cenne) przeszło bezpowrotnie do historii, po innych zaś pozostały co najwyżej niezabezpieczone ruiny. Te, które przetrwały, zmieniły swój wygląd - przestając być zabytkami i służąc realizacji innych celów (zamieniając się np. w przedsiębiorstwo budowlane, halę fabryczną czy szkołę rolniczą).
Nieco smutni, udajmy się może do Inflant - gdzie stan zachowania warowni jest znacznie lepszy.
|
|
|
|
|
|
|
|
II. Inflancka gałąź Zakonu Krzyżackiego (wcześniej terytoria Zakonu Kawalerów Mieczowych – Łotwa i Estonia)
Jesteśmy właśnie w Liwonii czy też Liwlandii - jak historycznie nazywano Inflanty. Były to terytoria Zakonu Kawalerów Mieczowych, który w roku 1237 połączył się z Zakonem Krzyżackim, przejmując jego regułę. Sam zakon został założony jeszcze w roku 1202 przez przedsiębiorczego biskupa ryskiego - Alberta von Buxhövdena, który chciał zapewnić należytą ochronę swoim ziemiom, przede wszystkim zaś pragnął nowych podbojów i zdobyczy. W roli swego zbrojnego ramienia widział początkowo templariuszy, którzy zdawali się najlepiej nadawać do długotrwałej bytności na tych terenach. Jednakże „Świątynia” miała ograniczone zasoby i raczej niechętnie odnosiła się do pomysłu biskupa. W tej sytuacji biskup Albert zrobił jedyną rzecz, jaka była możliwa - postanowił samemu założyć zakon rycerski.
Zakon powstał w oparciu o regułę templariuszy. W ciągu kolejnych lat zaczął wznosić swoje zamki, formując pas fortyfikacji obronnych wzdłuż Dźwiny. W 1204 roku biskup Albert ustanowił, że zakon będzie mógł zatrzymać jedną trzecią zdobycznych terenów, a pozostałą część przejmie on sam. Z czasem interesy zakonu i biskupa zaczęły się rozbiegać, doprowadzając do spornych sytuacji...
W roku 1236 zakon doznał olbrzymiej klęski od Bałtów w bitwie pod Szawlami (zginęli wówczas praktycznie wszyscy rycerze biorący udział w boju, łącznie z mistrzem Volquinem), w wyniku czego jego dalsze istnienie stanęło pod znakiem zapytania. Pozostali przy życiu rycerze-zakonnicy zwrócili się o pomoc do Krzyżaków. Doprowadziło to do wchłonięcia w roku 1237 Zakonu Kawalerów Mieczowych przez Krzyżaków, a z trudem wybudowane inflanckie kamienne fortece stały się teraz własnością Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie...
Tyle backgroundu w wersji „mini”, kto zechce - łatwo zasili się w większą porcję wiedzy, tymczasem przyjrzyjmy się zamkom, gdyż to im właśnie poświęcony jest niniejszy topic
Gdyby chcieć opisać wszystkie zamki krzyżackie w Inflantach, wyszłaby z tego całkiem pokaźna praca. W samej tylko Łotwie inflanccy Krzyżacy i ich poprzednicy - Kawalerowie Mieczowi - wznieśli około 60 warowni, co oznacza, że mieli udział w budowie ponad 40% wszystkich spośród zachowanych średniowiecznych zamków w tym kraju. Nie będę nawet próbował ich wszystkich opisać, skupmy się na tych najciekawszych - najlepiej zachowanych, najważniejszych i/lub takich, o których mamy stosunkowo dobrą wiedzę. Do dzieła!
|
|
|
|
|
|
|
|
1. Ryga
Zaczynamy od łotewskiej stolicy, w której wzniesiono jeden z bardziej imponujących i największych zamków na Łotwie. Jako ciekawostkę dodajmy, że jeszcze nawet dziś stanowi ośrodek władzy - jest bowiem siedzibą prezydenta
Zamków w Rydze było jednak więcej niż jeden. Pierwszy wznieśli Kawalerowie Mieczowi jeszcze przed 1209 rokiem. Był on ulokowany ok. 600 metrów od obecnego zamku. W roku 1330 wybuchła wojna pomiędzy miastem Ryga a inflanckimi Krzyżakami, która szybko skończyła się spacyfikowaniem zbuntowanych mieszkańców. W traktacie kapitulacyjnym uzgodniono, że miasto Ryga musi udostępnić teren nieopodal Szpitala Świętego Ducha (założonego jeszcze przez biskupa Alberta) na budowę nowego zamku teutońskiego. Budowę warowni ukończono kilkanaście lat później, a w dokumentach pojawiała się pod nazwami Ryga, Rige, Ryge, Righe, Castro Rigensi.
Nie był to koniec konfliktów między miastem a Zakonem. Kolejna wojna z mieszkańcami Rygi wybuchła w 1481 roku i trwała aż 10 lat, przy czym tym razem wynik starcia był odwrotny. Strasznie potraktowano wówczas zamek - każdy miał prawo rozebrać go aż do fundamentów i tak też zrobiono, a co obrotniejsi handlarze zbijali interesy na sprzedaży materiału z demontażu. Wkrótce jednak ruszyła odsiecz, która rozbiła armię mieszczańską pod Adazi, a miasto Ryga musiało zobowiązać się do zbudowania nowego zamku dla Zakonu. Dewastacja warowni okazała się nieopłacalna...
Nowy (trzeci, obecny) zamek wzniesiono na fundamentach rozebranej warowni, a prace konstrukcyjne rozpoczęto ok. 1497 roku. Budowę ukończono w 1515 roku, jednak wówczas Wolter von Plettenberg, a w ślad za nim kolejni mistrzowie inflanccy, wybrał na swoją główną rezydencję Wenden (Cezis). Zamek ryski stał się od tego momentu siedzibą komtura.
I ostatnia już notka z historii - otóż właśnie zamek ryski był sceną sekularyzacji inflanckiej gałęzi Zakonu przez ostatniego jej mistrza, Gottharda Kettlera, który stworzył Księstwo Kurlandii i Semigalii - będące lennem Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Rzućmy jeszcze okiem na architekturę ryskiego zamku. Mimo, że zbudowany z kamieni, a nie z cegieł (jak miało to miejsce w Prusach), przypomina układ klasycznego zamku konwentualnego - wzniesionego na planie prostokąta, czteroskrzydłowego, z wieżami narożnymi. Elementem dodatkowo upodabniającym zamek ryski do warowni pruskich jest gdanisko (dansker, wieża latrynowa) - połączone z zamkiem kilkuprzęsłowym gankiem. Dwie masywne okrągłe baszty narożne nadawały zamku bardziej nowoczesnego charakteru i umożliwiały ostrzał artyleryjski.
|
|
|
|
|
|
|
|
2. Bauska (niem. Bauske, polska nazwa: Bowsk)
Zamek, położony w południowej części Semigalii u zbiegu rzek Niemenka (Memele) i Muszy (Musa), został wzniesiony w latach ok. 1438-1450 dla obrony południowych granic państwa inflanckiego oraz kontroli ważnego szlaku handlowego biegnącego na Litwę. Obiekt ten ma także drugą, lepiej zachowaną część - dobudowany w 1596 roku pałac renesansowo-manierystyczny.
Zamek widziany od strony pałacu, średniowieczna część znajduje się z tyłu.
Średniowieczna, interesująca nas tutaj część zamku ma wymiary ok. 56 x 31 m. Do jej budowy użyto przede wszystkim kamienia, choć pewne elementy wykonano również z czerwonej cegły. Miała aż pięć wież, a najmocniej ufortyfikowany został wschodni odcinek muru, mieszczący wjazd do zamku. Wieże zostały przystosowane do użycia broni palnej.
Ruiny średniowiecznego zamku
W roku 1990 (będącym zarazem datą podjęcia decyzji o przywróceniu niepodległości Łotwy) w zamku urządzono muzeum, które poza organizowaniem ekspozycji zajmuje się również konserwacją zamku. Od razu rzuca się w oczy inny stosunek do zabytków niż w Rosji - taka dygresja...
|
|
|
|
|
|
|
|
4. Sigulda (niem. Segewold)
Kamienny zamek położony jest pomiędzy Rygą a Cesis, mniej więcej 50 kilometrów na północny wschód od Rygi. Wzniósł go nad wąwozem rzeki Gauja Zakon Kawalerów Mieczowych po odniesionym zwycięstwie nad Liwami, przy czym niektóre źródła podają datę 1207-1209, inne 1212. Być może właśnie od wspomnianego wyżej wydarzenia pochodzi niemiecka nazwa „Siegewald”, oznaczająca „las zwycięstwa”, później przekształcona w Segewold.
Południowa strona zamku, w znacznej mierze odrestaurowana - z lewej strony widzimy wieżę bramną, a z prawej - budynek klasztorny Kawalerów Mieczowych.
Zamek zachowany jest w formie dobrze utrzymanej ruiny, częściowo odrestaurowanej. Od uzyskania przez Łotwę niepodległości (1991) region ten bardzo rozwinął się turystycznie, a ruiny zamku Sigulda - oraz położonego na przeciwległym brzegu rzeki biskupiego zamku Turaida (Treiden) - przyciągają coraz więcej przyjezdnych.
|
|
|
|
|
|
|
|
6. Gaujiena (niem. Adsel)
Zamek został wybudowany w roku 1224 przez Zakon Kawalerów Mieczowych i pełnił rolę siedziby komtura do momentu, gdy w XIV wieku przeniesiono ją do Aluksne (nota bene nazwanego po niemiecku „Marienburg” - czyli identycznie, jak nasz „rodzimy” Malbork).
Z ciekawostek: tu w 1697 roku zatrzymał się car Piotr I w drodze do Europy Zachodniej. W roku 1702 zamek został zajęty i splądrowany przez oddziały rosyjskie. Do dziś dzień zachowały się jedynie ruiny.
|
|
|
|
|
|
|
|
7. Dinaburga (Vecdaugavpils) (niem. Alt-Dünaburg)
Ten uroczy, wspaniale zachowany zamek na powyższej fotografii można dziś zobaczyć w parku krajobrazowym „Daugavas loki”. Niestety jest to jedynie makieta – po oryginale zostały tylko fundamenty, które można obejrzeć w pobliżu.
Krzyżacki zamek został wzniesiony z inicjatywy krajowego mistrza Inflant, Ernsta von Ratzeburga, w latach 1273-1277, a jego głównym zadaniem była kontrola wybrzeża Dźwiny. Popadł w ruinę prawdopodobnie jeszcze przed 1577 rokiem. ___
Proponuję, przynajmniej chwilowo, na tym zakończyć zwiedzanie zamków Zakonu Krzyżackiego / Kawalerów Mieczowych na obszarze Łotwy. Celowo nie omawiam zamku Turaida (Treiden), gdyż był to zamek biskupi, a to, co możemy dziś zobaczyć, jest fragmentaryczną rekonstrukcją przedstawiającą stan z ok. 1560 roku - a więc mniej więcej z okresu, gdy inflancka gałąź Zakonu Krzyżackiego została zsekularyzowana - zamek nie pasuje zatem do naszego wątku ani pod względem swojego fundatora, ani też daty powstania.
Może zatem czas na Estonię?
|
|
|
|
1 Użytkowników czyta ten temat (1 Gości i 0 Anonimowych użytkowników)
0 Zarejestrowanych:
Śledź ten temat
Dostarczaj powiadomienie na email, gdy w tym temacie dodano odpowiedź, a ty nie jesteś online na forum.
Subskrybuj to forum
Dostarczaj powiadomienie na email, gdy w tym forum tworzony jest nowy temat, a ty nie jesteś online na forum.
Ściągnij / Wydrukuj ten temat
Pobierz ten temat w innym formacie lub zobacz wersję 'do druku'.
|
|
|
|