Postać Jaksy Gryfity, dwunastowiecznego polskiego możnowładcy, budzi po dziś dzień wiele kontrowersji. Historycy nie są zgodni co do pochodzenia i burzliwych losów tego rycerza. Spór dotyczy głównie ustalenia tożsamości Jaksy z Kopanicy i Jaksy z Miechowa lub też uznania ich za dwie różne osoby. Za identyfikacją opowiadają się Marek Cetwiński, Janusz Bieniak, Jerzy Rajman, Ryszard Kiersnowski i Kazimierz Wójcik, a za rozdzielnym ich traktowaniem Gerard Labuda, Zbigniew Pęckowski, Karol Mosingiewicz, Zygmunt Sułowski, Andrzej Wędzki
         
Postać Jaksy Gryfity, dwunastowiecznego polskiego możnowładcy, budzi po dziś dzień wiele kontrowersji. Historycy nie są zgodni co do pochodzenia i burzliwych losów tego rycerza. Spór dotyczy głównie ustalenia tożsamości Jaksy z Kopanicy i Jaksy z Miechowa lub też uznania ich za dwie różne osoby. Za identyfikacją opowiadają się Marek Cetwiński, Janusz Bieniak, Jerzy Rajman, Ryszard Kiersnowski i Kazimierz Wójcik, a za rozdzielnym ich traktowaniem Gerard Labuda, Zbigniew Pęckowski, Karol Mosingiewicz, Zygmunt Sułowski, Andrzej Wędzki (1). Intencją niniejszego szkicu nie jest rozstrzygnięcie tego sporu, lecz jedynie przedstawienie skrótowego biogramu Jaksy ze szczególnym uwzględnieniem fundacji klasztoru Norbertanek na Zwierzyńcu.
Jaksa urodził się w pierwszej połowie XII wieku, jednak nie znamy jego rodziców ani rodu, z jakiego się wywodził (Jan Długosz powątpiewał w jego związki z potężnym rodem Gryfitów). Pierwszym znanym wydarzeniem z jego życia jest ślub z Agapią, córką Palatyna Piotra Włosta (Własta) w roku 1145 (2). Data ślubu Jaksy zbiegła się z konfliktem Piotra Włosta z księciem Władysławem Wygnańcem, zakończonym oślepieniem i wygnaniem Palatyna. Obawiający się podobnego losu zięć stanął po stronie juniorów (Bolesława
Kędzierzawego i Mieszka Starego) i brał udział w wypędzeniu seniora do Niemiec. Następne lata spędził we Wrocławiu, gdzie przygotowywał się do zbrojnej interwencji w Brennie (Brandenburg 1149) (3). Według Henryka z Antwerpii Jaksa jako bliski krewny księcia Brenny Przybysława wystąpił z roszczeniami o sukcesję po jego śmierci w roku 1150. Jednakże o spadek po zmarłym Przybysławie upomniał się również margrabia Rzeszy Albrecht Niedźwiedź. Siedmioletnia wojna pomiędzy rywalami zakończyła się zwycięstwem Albrechta i zajęciem przez niego w 1157 r. Brenny. Z przegraną Jaksy zbiegł się najazd Fryderyka Barbarossy na Polskę i haniebna ugoda w Krzyszkowie, podczas której upokorzony książę Bolesław Kędzierzawy w worku pokutnym i z mieczem u szyi złożył hołd lenny zwycięskiemu cesarzowi.
W roku 1161 Jaksa przebywał na książęcym dworze w Łęczycy (4). Opuścił go udając się w trwającą ok. roku pielgrzymkę do Jerozolimy (5). Po powrocie ufundował klasztor Bożogrobców w Miechowie, wybudował romański kościółek pod wezwaniem św. Grobu i uposażył zakon dwiema wsiami Zagorzyce i Komorowo (1163 r.) (6). W roku 1166 Jaksa wraz ze swym szwagrem Świętosławem wziął udział w wiecu Jędrzejowskim (7), na którym prawdopodobnie doszło do zerwania stosunków z księciem Bolesławem Kędzierzawym. Utwierdza w tym przekonaniu wzmianka o buncie, opisana w kronice Mistrza Wincentego Kadłubka. Jaksa i Świętosław chcieli powierzyć władzę zwierzchnią Kazimierzowi Sprawiedliwemu, ale ten nie przyjął ofiarowanej godności i do buntu nie doszło (8). O późniejszych losach Jaksy nie wiemy zbyt wiele, możliwe że obdarował zakon Benedyktynów w Sieciechowie, ufundował klasztor Norbertanek w Krzyżanowicach oraz rozpoczął budowę kościoła świętego Michała we Wrocławiu, dokończoną przez jego żonę Agapię. Według Rocznika Kapitulnego Krakowskiego Jaksa umiera w 1176 r. (9). Informację tę potwierdza nekrolog Ołabiński, który podaje przy jego imieniu tytuł książęcy DUX (10). Ten zagadkowy nekrolog stanowi "kość niezgody" pomiędzy historykami, ponieważ zawarta w nim data dzienna zgonu Jaksy jest niezgodna z datacją Rocznika Kapitulnego. Badacze przypuszczają, że chodzi o dwie różne osoby oraz niespotykany w historii Polski przypadek tytułowania się godnością książęcą przez osobę nie wywodzącą się z rodu Piastów. Przykładowo; nawet najpotężniejsi wielmoże jak Sieciech, Skarbimir czy Piotr Włost nie ośmielili się przybrać tego tytułu, zagwarantowanego jedynie dla dynastii panującej. Nie sposób jednak zarzucić fałszerstwo nekrologowi Ołabińskiemu, gdyż tytuł książęcy Jaksy potwierdza dokument Bolesława Wstydliwego z roku 1252, mówiący o darowiźnie na rzecz klasztoru Benedyktynów w Sieciechowie (11).
Jeżeli chodzi o fundację klasztoru Norbertanek na Zwierzyńcu, warto zaznaczyć, że przekazy źródłowe są bardzo skąpe i sprzeczne z chronologią zdarzeń. Nie znaleziono do chwili obecnej dokumentu fundacyjnego, ani nawet krótkiej wzmianki w Roczniku dotyczącej przypuszczalnego okresu powstania klasztoru w XII w. W 300 lat później Jan Długosz podaje, że w roku 1181 Jaksa z Miechowa założył klasztor na Zwierzyńcu (12). Podaną przez Długosza datę możemy uznać za rok ukończenia budowy kościoła, a nie założenia fundacji. Ponieważ Jaksa zmarł pięć lat wcześniej. Konsekracji dokonał biskup Getko z rodu Gryfitów, co może sugerować związki Jaksy z tym rodem. Zakonnice zostały sprowadzone z Czech, gdyż pierwszą przeoryszą była Czeszka Hildegunda, a wezwanie kościoła św. Augustyna takie samo, jak wezwanie czeskiego kościoła Norbertanek w Doksanach.
Według Jerzego Rajmana zakonnice sprowadził na Zwierzyniec Jaksa w roku 1158 (13), kiedy to przebywał w Pradze na pogrzebie swojego syna (14). W drodze powrotnej wstąpił do klasztoru w Doksanach, któremu podarował dużą ilość pieniędzy, z prośbą o modlitwę za duszę zmarłego. W dalszą drogę udał się w towarzystwie Hildegundy i jej dwóch towarzyszek.
Dokładny spis dóbr materialnych klasztoru został sporządzony przez Bolesława Wstydliwego w 1254 r. Obejmuje około 34 osady, będące własnością klasztoru. Zwierzyniec, Zabierzów i Bibice pochodzą z pierwszej fundacji Jaksy, pozostałe osady to późniejsze nadania książąt i rycerzy.
Niewątpliwie Jaksa był postacią wybitną, angażującą się w politykę wewnętrzną i zagraniczną państwa polskiego. Jako zięć Piotra Włosta występował przeciwko Władysławowi Wygnańcowi, a później Albrechtowi Niedźwiedziowi, zagrażającemu Słowiańszczyźnie Połabskiej.
Oceniając osobę Jaksy, stwierdzić należy że była to postać wyjątkowa, najbardziej zasłużona dla polskiego kościoła w XII wieku. Jego imponujące nadania i fundacje dla klasztorów Bożogrobców, Benedyktynów i Norbertanek są wyrazem jego wielkiej pobożności, przejawiającej się nie tylko w nadaniach pieniężnych, ale i w osobistym udziale w bardzo niebezpiecznej wyprawie do Ziemi Świętej.            
         
     Piotr Biliński              
     
PRZYPISY
1. J. Bieniak, Polska elita polityczna w XII wieku cz. III (w:) Społeczeństwo Polski Średniowiecznej, pod red. K. Kuczyńskiego, t. IV, Warszawa 1990, s.67-107.
M. Cetwiński, Rycerstwo Śląskie do końca XIII wieku. Biogramy i Rodowody, Wrocław 1982, s.10-12.
R. Kiersnowski, Jaksa i jego monety. (Na marginesie rozprawy J. Bieniaka Polsa elita polityczna w XII wieku) (w:) Społeczeństwo Polski Średniowiecznej t.V Warszawa 1992, s.153-160.
G. Labuda, Jaksa z Kopanicy, Jaksa z Miechowa, PSB Polski Słownik Biograficzny t. X Wrocław 1962-1964, s. 339-341.
K. Mosingiewicz, Jeszcze o zagadce Jaksy, (w:) Roczniki Historyczne t.52 1986, s.141-156.
Z. Pęckowski, Miechów. Studia z dziejów miasta i ziemi miechowskiej, Kraków 1967, s.13-33
J. Rajman, Dominus-Comes-Princeps. Studia o Jaksach w XII wieku. (w:) Studia Historyczne t.33, z.3-4, 1990,s.347-369.
J. Rajman, Pielgrzym i fundator. Fundacje kościelne i pochodzenie księcia Jaksy, (w:) Nasza Przeszłość. Studia z dziejów kościoła i kultury katolickiej w Polsce, t.82, Kraków 1994, s.5-34.
Z. Sułowski, Jaksa z Kopanicy, SSS Słownik Starożytności Słowiańskich t.II, Wrocław 1964, s.309.
A. Wędzki. Jaksa z Miechowa, SSS t.II, Wrocław 1964, s.309-310.
K. Wójcik, Ród Gryfitów do końca XIII wieku. Pochodzenie - genealogia - rozsiedlenie, Wrocław 1993, s.10-40.
2. Kronika Wielkopolska MPH Monumenta Polonie Historica, t. VIII, Kraków, Lwów 1864-1893, s.50.
3. Kodeks Dyplomatyczny Śląska KDS t.I, wyd. K. Maleczyński, Wrocław 1956-1959, nr 25.
4. Kodeks Dyplomatyczny Małopolski KDM t.II, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1876-1886, nr 373.
5. Rocznik Kapitulny Krakowski MPH t.V, s. 61; Rocznik Miechowski MPH t. V, s. 882
6. KDM t.II, nr 375.
7. KDM t.II, nr 347.
8. Wincenty Kadłubek MPH. t.II, s.394.
9. Rocznik Kapitulny Krakowski MPH t. V, s.63
10. Nekrolog Ołabiński MPH t.IX, s.21.
11. Kodeks Dyplomatyczna Katedry Krakowskiej św. Wacław KDKKrak. t. I, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1874-1883, nr 34.
12. Archiwum Kapituły Krakowskiej. AKap. Jan Długosz, Liber
Beneficiorum Dioecezis Cracoviensis (tzw. autograf) t. IV, s.39-40.
13. J. Rajman Klasztor Norbertanek na Zwierzyńcu w wiekach średnich, Kraków, 1993, s.30-37.
14. Monumenta Germaniae Historica, Seria Scriptores, MGH SS t. XVII, 1861, s.667.