Witaj GOŚCIU ( Zaloguj się | Rejestracja )
 
 
Reply to this topicStart new topicStart Poll

> Chańcza w latach 1815-1914
     
mef1910
 

III ranga
***
Grupa: Użytkownik
Postów: 121
Nr użytkownika: 65.706

Kamil Rochucki
Stopień akademicki: student
Zawód: historyk informatyk
 
 
post 16/09/2011, 14:29 Quote Post

Wstęp ………………………………………………………. 3
1. Etymologia i położenie wsi Chańcza ………………. 5
2. Zarys historii Chańczy do 1815 roku ……………… 7
3. Zabytki wsi Chańcza ………………………………. 11
4. Rozwój Chańczy …………………………………… 14
5. Struktura zawodowo-społeczna miejscowości …… 24
a) gorzelnicy …………………………………….
cool.gif włościanie …………………………………….
c) duchowni ……………………………………..
Podsumowanie …………………………………………… 30
Wykaz miar, wag i pieniędzy ……………………………. 32
Bibliografia ……………………………………………….. 33










Wstęp
Praca poświęcona w głównej mierze wsi Chańcza w latach 1815-1914, jest próbą zarysu historycznego miejscowości, oraz przedstawia obraz życia chłopów oraz dzierżawców folwarku pod zaborami.
Temat ten godny jest badań, gdyż brakuje literatury dotyczącej monografii wsi Chańcza. Wydaje się, że aby dobrze przedstawić sytuację chłopów, oraz zaprezentować rozwój miejscowości, należy przedstawić także sytuację chłopów na terenie byłej Rzeczypospolitej oraz charakterystykę sytuacji politycznej.
W poniższej pracy podjęto się próby scharakteryzowania struktury społeczno-zawodowej mieszkańców oraz ich warunków ekonomicznych. Moim zamiarem jest, również porównanie i wykazanie różnic między dwiema bardzo blisko położonymi miejscowościami: Chańczą i Życinami.
Podstawą egzystencji społeczeństwa obu badanych miejscowości była gospodarka rolna. W pierwszej miejscowości w jej składzie znajdował się folwark wraz z nadziałami chłopskimi, tzw. osadami, w drugiej były tylko osady.
Kolejną ważną kwestią na której skupiłem się pisząc pracę jest istnienie w latach 1848-1853 gorzelni w Chańczy, mającej wpływ na rozwój miejscowości oraz polepszeniem się stanu majątkowego dzierżawcy oraz parobków pracujących w gorzelni.
W pracy znalazło się wiele ilustracji oraz map, które obrazują i pomagają lepiej poznać historię wsi Chańczy. Praca składa się z pięciu rozdziałów. W pierwszym z nich przedstawiłem etymologię i położenie wsi na terenie dzisiejszej Rzeczypospolitej. W rozdziale drugim przedstawiłem zarys historii miejscowości do 1815 roku. Kolejny rozdział poświęcony został opisowi zabytków znajdujących się w miejscowości. W ostatniej części pracy skupiłem się na ukazaniu struktury zawodowo-społecznej miejscowości.
Wyrażam też nadzieję, że udało mi się choć w części zrealizować założenia pracy, oraz odtworzyć stosunki społeczno-gospodarcze panujące na opisywanym terenie.




















1. Etymologia i położenie wsi Chańcza
Mieszkańcy wsi Chańcza od dawna zastanawiają się skąd wzięła się nazwa ich miejscowości. Odpowiedź na to pytanie jest dość prosta.
Nazwa Chańcza została zaliczona przez Danutę Kopertowską do nazw miejscowych powstałych od indywidualnych i zbiorowych nazwań ludzi. Należy także do nazw dzierżawczych z surfiksem *-j- , czyli utworzonych prasłowiańskim formantem. Nazwy te są bardzo stare, bo czysto słowiańskie. Pierwszy raz nazwa Chancza pojawia się w dokumentach z 1178 roku.1 Pochodzić może od nazw osobowych Chaniec, Chaniek.2 Inną nazwą Chańczy jest Chenna. Pojawia się tak między innymi w dokumentach z 1900 roku.3
Chańcza to wieś położona w powiecie kieleckim, w gminie Raków. W latach 1975−1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa kieleckiego. Od 1999 roku Chańcza znalazła się w granicach nowo utworzonego województwa świętokrzyskiego. Chańcza jest punktem początkowym zielonego szlaku turystycznego prowadzącego do Pielaszowa, oraz leży na szlaku im. Henryka Orlińskiego z Widełek do Szydłowa.4 Przez wieś przechodzi żółty szlak turystyczny z Szydłowa do Widełek. Wieś rozciąga się równoleżnikowo wzdłuż bocznej drogi, prostopadłej do drogi wojewódzkiej nr 764, dochodzącej od wschodu do lasu, a od zachodu do jeziora Chańcza. Jezioro Chańcza jest zbiornikiem rekreacyjno - retencyjnym oraz największym zbiornikiem wodnym na Kielecczyźnie. 5 __________________________________________________________________
1 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. t. 1 / pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, Warszawa,1880. s. 542 2 D. Kopertowska Nazwy miejscowe województwa kieleckiego: nazwy miast i wsi, nazwy części miast i wsi oraz nazwy alei, placów, ulic i osiedli mieszkaniowych. Warszawa ; Kraków, 1984. s. 163 3 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i … t. 15- Warszawa, 1900. s. 299 4 C. Jastrzębski, Góry Świętokrzyskie : szlak oznaczony im. Henryka Orlińskiego Widełki - Drogowle - Raków - Chańcza - Szydłów. - Kielce, 1994. - 23, s. 17-18 . 5 J. Mityk , Tereny rekreacyjne w rejonie Kielc. - Kielce, 1993. - s. 167-169 : Strefa wypoczynku dalszego.


Ilustracja nr.1, Obecne położenie Chańczy na mapie powiatu kieleckiego.

(www.google.com/maps)
Kolejnym podziałem według którego trzeba sklasyfikować Chańczę, jest podział administracyjny kościoła katolickiego. Według niego miejscowość leży w parafii Kotuszów. Parafia Kotuszów należy do dekanatu staszowskiego w diecezji sandomierskiej.






2. Zarys historii Chańczy do 1815 roku
Miejscowość ta w dokumentach została wymieniona już w 1178 roku.6
Dzięki temu przez historyków zaliczana jest do jednych ze starszych wsi na terenie dzisiejszej Kielecczyzny. W tym roku wymieniona jest w dokumencie braci cystersów z zakonu sulejowskiego jako ich własność. Cystersi pojawili się na terenach sandomierskiego w drugiej połowie XII wieku otrzymali tu ziemię oraz wsie min. od księcia Kazimierza II Sprawiedliwego oraz rodu Odrowążów. Kazimierz Sprawiedliwy przekazał cystersom wieś Sulejów, leżącą na szlaku handlowym łączącym północ i zachód Europy z Rusią. W sumie klasztor otrzymał jedenaście wsi, dochody z trzynastu (przekazane przez biskupa krakowskiego i arcybiskupa gnieźnieńskiego) w tym Chańczę.
Wieś należała do posiadłości kościelnych do roku 1819 podlegając najpierw cystersom z Sulejowa później zakonowi z Jędrzejowa,7 co obrazuje ilustracja numer 2 .
W roku 1579 wieś była własnością opata jędrzejowskiego i płaciła daninę od czterech gospodarstw, jednego łanu, jednej zagrody z rolą, jednej zagrody bez roli.8 Porównując ją z położoną o 2 km wsią Życiny, leżącą w dobrach królewskich, Chańcza wypada korzystniej, mianowicie jest bardziej zaludniona i bogatsza, ponieważ posiadała gospodarstwa a Życiny tylko zagrody. Miejscowości graniczyły ze sobą, ale różniły się przede wszystkim przynależnością terytorialną: Chańcza leżała w dobrach kościelnych natomiast Życiny w dobrach królewskich.9
Kolejnymi dobrami, tym razem prywatnymi, z którymi graniczyła miejscowość był Raków oraz grunty należące do miasta – Jana Sienieńskiego.10
Wcale nie dziwi więc mała ilość dokumentów na temat Chańczy do roku 1816.

6 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. t. 15 cz. 1 / Warszawa, 1900. - s. 299
7 Cystersi w Polsce : w 850-lecie fundacji opactwa jędrzejowskiego : praca zbiorowa / pod red. Daniela Olszewskiego, Wydawnictwo "Jedność", 1990r. s.94
8 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i
innych krajów słowiańskich. t. 1 Warszawa,1880. - s. 542
9 Lustracja województwa sandomierskiego : 1660-1664. Cz. 2 / wyd. Henryka Oprawko ; Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk. - Wrocław ; Warszawa 1977. - s.51
10 J. Wiśniewski Dekanat iłżecki / opisał Jan Wiśniewski. - Radom, 1909-1911. - (Monumenta Dioeciesis Sandomiriensis : series prima). - s. 111-121

 
User is offline  PMMini ProfileEmail Poster Post #1

     
mef1910
 

III ranga
***
Grupa: Użytkownik
Postów: 121
Nr użytkownika: 65.706

Kamil Rochucki
Stopień akademicki: student
Zawód: historyk informatyk
 
 
post 16/09/2011, 14:30 Quote Post

Ilustracja nr 2



Innym dowodem na dalsze osadnictwo na terenie dzisiejszej miejscowości ,
który trzeba wziąć pod uwagę, są często znajdowane monety, między innymi z czasów nowożytnych i średniowiecza.
Interesującym faktem jest wybudowanie na terenie miejscowości w XVIII wieku dworu wraz z zabudową gospodarczą.11 Na terenie dworu znajduje się cmentarz z XVII wieku zmarłych na tyfus. Z cmentarzem związana jest legenda o kobiecie w ciąży zakopanej żywcem przez chłopów. Powodem morderstwa był stwierdzony u niej tyfus. Kobieta straszyła w nocy mieszkańców przechodzących w pobliżu cmentarza, co często można usłyszeć od starszych mieszkańców wsi.
Mieszkańcy Chańczy od XIV wieku silnie związani byli z pobliską miejscowością Kotuszów. W tejże wsi powstał w XIV wieku kościół parafialny obejmujący swoim zasięgiem i Chańczę. Pierwszym znanym plebanem był Paweł w 1326 roku. Kilku kolejnych z braku dokumentów z przeciągu dwustu lat nie można ustalić.
Kolejni plebani Kotuszowscy mający pieczę nad Chańczą do XIX w. to :
– Piotr z Opoczna 1529 r.
– Wojciech Kozłowski 1639 r.
– Kazimierz Rzeczka 1670 r.
– Paweł Lisicki 1676 r.
– Piotr Antoni Kłosiński 1700 r.
– Józef Chmieliński 1748 r.
- Wawrzyniec Sapiński 1778 r. 12

Mieszkańcy wioski Chańcza uczęszczali do kościoła każdej niedzieli
4 kilometry. Najczęściej drogą polną między polami – dobrami kościelnymi.


11 Zabytki architektury i budownictwa w Polsce / red. Magdalena Róziewicz i Wojciech Jankowski. t. 15 : Województwo kieleckie / spis oprac. Krzysztof Myśliwski ; red. I. Kochanowska i H.Krzyżanowska. - Warszawa, 1995. - s. 244
12 J. Wiśniewski Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w stopnickiem. Druk. Szkoły Rzem. w Marjówce 1929r. s. 118-124



U schyłku osiemnastego wieku mieszkańcy zagarnęli spory obszar lasu należący do wsi Malkowice i Wola Malkowicka. Sprawa zapewne by ucichła gdyby nie lustracja z 1789 roku, podczas której 29 września tegoż roku, właściciel wsi Franciszek Krąkowski zgłosił swą skargę lustratorom. W swoich zarzutach wspomniał, iż gdy nie mógł zajmować się całością swoich ziem mieszkańcy Chańczy za przyzwoleniem cystersów zagarnęli las o szerokości i długości pół mili.13 Osiemnasty wiek to także czasy rozbiorów Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Po pierwszym rozbiorze w 1772 roku Chańcza nadal leżała w granicach Korony. Podobnie po II rozbiorze w 1793 roku wieś została w granicach Królestwa Polskiego. Trzeci rozbiór z 1795 roku przyniósł wsi zmianę przynależności terytorialnej, od tegoż roku zaczęła należeć do zaboru austriackiego. Była jego częścią aż do 1809 roku kiedy do Księstwa Warszawskiego, powstałego w 1807 roku, za sprawą Napoleona zostają dołączone tereny III zaboru austriackiego.

Ilustracja nr 3 Chańcza podczas rozbiorów – czerwony x w kółku

(www.google.com/maps)


13 Lustracja województwa sandomierskiego 1660-1664. cz. 1 / wyd. Henryka Oprawko Wrocław 1971. s.81-82
3. Zabytki wsi Chańcza

Zabytki wsi Chńcza z XIX wieku zostały wymienione w pracy zbiorowej pod redakcją M. Różewicz i W. Jankowskiego, którzy zaliczyli do zabytków: kapliczkę, cztery domy i pozostałości dworu. Nie jest to jednak kompletny wykaz zabytków.
Według autorów spisu (stan na 1993 r.) zabytkami we wsi Chańcza były:

- Kapliczka Matki Boskiej murowana z XIX wieku
- Pozostałości dworu, obecnie magazyn nr.125
własność Henryka Sobiegraja , murowany XVIII wiek.
- Dom nr.33 własność Czesława Gałązki, drewniany, ok. 1880 r.
- Dom nr.39 własność Marianny Błońskiej, drewniany, 1857 r.
- Dom nr.92 własność Adama Berdzika, drewniany, ok.1880r.
- Dom nr.99 własność Romana Stępienia, drewniany, ok.1870r.14


Do dnia dzisiejszego zachowała się jednak tylko połowa z wyżej wymienionych zabytków.
W spisie zabrakło jednak kapliczki św. Mikołaja z przełomu XIX i XX wieku, oraz ponad 100 letniego grobu rodziny Pitków , które z pewnością zaliczyć trzeba do zabytków. O powstaniu kapliczki i grobu można dowiedzieć się od starszych mieszkańców Chańczy między innymi 85 letniego pana Zaręby, którego ojciec był jednym z wykonawców tego obiektu. 15


14 Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, red. M Róziewicz i W Jankowski. t. 15 : Województwo kieleckie / spis oprac. K. Myśliwski ; red. I. Kochanowska i H. Krzyżanowska. - Warszawa, 1995. - s. 244
15 Wywiad z mieszkańcami Chańczy / Spotkanie Młodych przewodników PTTK oddział Raków, w: ,, Przegląd Rakowski” nr.4 , 2003.


Ilustracja nr 4 Dom nr.39 wł. Marianny Błońskiej, drewniany z 1857r
(fot. Kamil Rochucki)
Ilustracja nr 5 Grób rodziny Pitków

(fot. Kamil Rochucki)
Ilustracja nr.6 kapliczka św. Mikołaja

(fot. Kamil Rochucki)
4. Rozwój Chańczy
Analiza rozwoju Chańczy w latach 1815-1914 jest procesem trudnym do realizacji. Wynika to głównie stąd, że na temat dziejów miejscowości brak badań, które pozwoliłyby ukazać, na zasadzie porównania z sąsiednimi wioskami specyfikę rozwoju osady. Jedynymi źródłami, w których zawarte zostały dane dotyczące funkcjonowania i rozwoju folwarku są akta z Archiwum Państwowego w Kielcach.
Pierwszy z dokumentów zawiera informacje o wysokości podatków płaconych przez mieszkańców zaborcom, oraz powiadomienie Komisji Wojewódzkiej o pożarze we wrześniu 1816 roku.
Zastępca wójta gminy Chańcza - Józef Konieczyński zwrócił się w nim z prośbą o zwolnienie z podatków , a prośbę motywował pożarem tuż po żniwach i sytuacją finansową, w jakiej znalazł się dzierżawca dóbr Chańcza. Podczas pożaru spaleniu uległy stodoły dworskie oraz spichlerz ze zbożem, a pozostałe dobra nie wystarczały na wyżywienie i utrzymanie czeladzi dworskiej. Włościanin natomiast musiał zakupić zboże do ponownego zasiewu pól. W tym celu Konieczyński powołał się na dekret carski Aleksandra I z dnia 19.12.1810 roku o prawie do przysługującej alewiacji (zwolnienia ) z podatków.
Odpowiedź zastępca wójta otrzymał w 1817 roku. Komisja wojewódzka obniżyła daninę o połowę na okres pięciu lat.16
Miejscowość rozwijała się w ciągu kolejnych jedenastu lat po pożarze w roku 1827 osiąga liczbę 259 mieszkańców zamieszkujących 30 domów.
Lustracja z 1832 roku informuje o istnieniu we wsi folwarku, młyna, tartaku, karczmy i wapielni co świadczy, iż wieś była bogata.17
Znacznie gorzej prosperował sam folwark, o czym świadczy akt egzekucji zaległych podatków z dóbr Chańcza. Informował między innymi o zaległościach dzierżawcy i zarazem wójta gminy Chańcza Łopuszańskiego na dzień 10 kwietnia 1831 roku, oraz powiększeniu się długu względem Województwa Krakowskiego do sumy 224zł polskich i 3 groszy, oraz 122 groszy podymnego w lutym 1833 roku. 18

16 Chańcza - wieś : alewiacja w podatkach. - 1816-1818 Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Kielcach. Akta rządowe Guberni Radomskiej. - sygn. 8057, 8432
 
User is offline  PMMini ProfileEmail Poster Post #2

     
mef1910
 

III ranga
***
Grupa: Użytkownik
Postów: 121
Nr użytkownika: 65.706

Kamil Rochucki
Stopień akademicki: student
Zawód: historyk informatyk
 
 
post 16/09/2011, 14:31 Quote Post

Ciekawostką w historii miejscowości jest sprawa pobicia Kacpra Kajdy przez
właściciela i wójta Chańczy zarazem – Konstantego Górskiego. Nota prawna o zajściu w 1840 roku znalazła się w dokumentach gminy Chańcza z lat 1832-1866. Wspomniany wójt pobił parobka folwarku Kacpra Kajdę za to, iż ten nie stawił się do stróżowania w folwarku. Kajda podał jednak wójta do sądu, który skazał go na trzymiesięczny pobyt w zakładzie karnym.19
Chańczę oprócz pożaru dotknęła w roku 1848 kolejna klęska, a mianowicie gradobicie w czerwcu tego roku. Świadczy o tym wyrok sądu administracyjnego w sprawie alewiacji (zwolnienia z podatków) właściciela Chańczy Kaczkowskiego z 1849r. Sąd w imieniu cara Mikołaja I przychylił się do prośby i zwolnił właściciela z płacenia podatków w 1849 roku.20
Syn właściciela Chańczy Michał Kaczkowski założył w Chańczy gorzelnie.
Z obrachunku wyrobu wódki sporządzonego przez rewizora skarbowego w dniu 13 lipca 1848 r, dla naczelnika powiatu stopnickiego, wynika iż w gorzelni produkowano Szumówkę oraz Okowitę. W tym że roku wyprodukowano 5090 garncy wódki.
Zużyto do tego:
- 432 korce kartofli
- 230 garncy słodu jęczmiennego
- 623 korce żyta
Rok później 17 czerwca 1849 roku zamknięto gorzelnię. Powodem była nieopłacalność wyrobu, co spowodowało zaprzestanie w niej produkcji wódki. Opisał to w swoim raporcie rewizor skarbowy Wścieklica, będący odpowiedzialny za zabezpieczenie aparatury gorzelniczej przed bezprawnym wykorzystaniem. Zabezpieczono kotły, mosiężne krany opieczętowano pieczęciami służbowymi rewizora. Wścieklica zabrał też księgi rachunkowe. Świadkami zabezpieczania gorzelni byli także parobkowie pracujący w gorzelni oraz sołtys wsi Jan Janik. Raport sporządzony przez rewizora, został przekazany naczelnikowi powiatu stopnickiego. 21

17 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. t. 15, Warszawa,1880. s. 542


Pięć miesięcy później 19 listopada 1849 roku działalność gorzelni została wznowiona. Według obrachunku rewizora dokonanego w obecności właściciela Michała Kaczkowskiego w skład aparatury służącej do fermentacji znalazły się cztery kadzie fermentacyjne oraz parnik mieszczący siedemnaście korcy zboża.
Przy użyciu aparatury wytworzono 182 garnce zacieru na wódkę.
Produkcja jednak dalej była nieopłacalna, a właściciel zalegał z podatkami.
Pod koniec roku 1850 zapadła decyzja o zamknięciu gorzelni oraz wystawienia aparatury na licytację. Rewizor przedstawił naczelnikowi powiatu dokumenty świadczące o ilości wytworzonej okowity w latach 1849-1850.
Podczas dwóch lat wyprodukowano 8861 garncy wódki, na co zużyto:

- 199 korców słodu jęczmiennego
- 17 korców żyta
- 3185 korców kartofli

Pod dokumentem oprócz podpisu rewizora Wścieklicy znajdują się podpisy świadków kontroli: Zabęckiego – zastępcy wójta, oraz gorzelniczego – Stanisława Łabędzkiego. 22
Po otrzymaniu raportu naczelnik powiatu zdecydował o sprzedaży aparatury, wyposażenia gorzelni oraz dwunastu sztuk bydła rogatego.
Ogłosił w tym celu licytację, a na miejsce jej odbycia wyznaczył miasto
Staszów . W razie nie sprzedania aparatury w dniu 29 stycznia 1951, kolejną licytację wyznaczał na 10 lutego tego roku. Kwota z licytacji miała być skonfiskowana jako zapłata za długi na rzecz skarbu guberni radomskiej.23
Decyzję naczelnika potwierdził także sędzia szydłowski Brzozowski, który polecił jej opublikowanie w ,,Dzienniku Urzędowym Guberni Radomskiej”.
Podczas pierwszego i drugiego terminu licytacji nie znalazł się jednak nikt zainteresowany nabyciem aparatury ani bydła.

18 Chańcza - wieś, woj. kieleckie : egzekucja zaległych podatków. - 1817-1866
Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Kielcach. Akta rządowe Guberni Radomskiej. - sygn. 8437.
19 Akta Wójta gminy Chańcza [ 1832- 1866 ]. Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Kielcach. – sygn. 8057.
Produkcja wódki została wznowiona 20 października 1851, a ostatni zacier
wykonany 16 maja 1852 roku. Podczas swojego objazdu w 1852 roku rewizor podliczył ilość zacieru na 202 garnce. Z czego wyprodukowano 3666 wiader okowity. Postanawia również o zamknięciu na stałe gorzelni. Zaplombował w obecności właściciela Władysława Kaczkowskiego oraz gorzelniczego Franciszka Kosińskiego wszystkie urządzenia oraz wręczył właścicielowi nakaz zamknięcia gorzelni ze skutkiem natychmiastowym.24 Była to kara za niewywiązywanie się z powinności płacenia podatków oraz długów dzierżawcy.
W ten sposób kończy się działalność gorzelnicza we wsi Chańcza, podczas której działania zatrudnienie znajdowało przy każdym zacierze trzy osoby, które wraz z likwidacją zakładu straciły pracę. Istnienie gorzelni było dość istotne dla mieszkańców, dając zarówno zatrudnienie, jak i zaopatrując mieszkańców w alkohol, bez konieczności podróży do miejscowości posiadających gorzelnie.

Ilustracja nr.7 XIX - wieczna aparatura gorzelnicza



20 Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Kielcach. Akta rządowe guberni radomskiej. - sygn. 8437. Chańcza - wieś, woj. kieleckie : egzekucja zaległych podatków. - 1817-1866
21 Gorzelnia we wsi Chańcza 1848-1852. Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Kielcach - sygn. 4072


Końcówka I połowy XIX wieku to czas spisu zabudowań wsi przez
pracowników Dyrekcji Ubezpieczeń w Radomiu. Dzięki temu można ustalić liczbę zabudowań oraz nazwiska ich właścicieli. Podczas spisu w dniu 5 lipca 1847 roku dokonano podziału budynków na :
- budynki dóbr rządowych
- budynki urzędu leśnego
- budynki włościańskie

Ogółem dobra ubezpieczone zostały na kwotę 12.560 rubli w srebrze, przy składce rocznej 5.321 rubli w srebrze.

Budowle urzędu leśnego:
- dom – drewniany, kryty gontem
- stajnia – drewniana, kryta słomą
- stodoła – drewniana, kryta słomą

W skład budynków w dobrach rządowych zaliczono:
- dwór – murowany, kryty dachówką
- 2 stodoły – drewniane, kryte gontem
- dom służby – drewniany, kryty gontem
- spichlerz – drewniany, kryty gontem
- karczma – murowana, kryta gontem
- skład gorzelniczy – drewniany, kryty gontem
- kuźnia – drewniana, kryta gontem
- składzik – drewniany, kryty gontem
- młyn – drewniany, kryty gontem
- owczarnia – drewniana, kryta gontem
- gorzelnia – murowana, kryta gontem 25
Dzierżawcą majątku w 1958 roku był Michał Kaczkowski.26

22 Gorzelnia we wsi Chańcza 1848-1852. Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Kielcach - sygn.4072
Budowle włościańskie:

- W. Prokop – chałupa z drewna
- Łukasz Papież – chałupa, stodoła
- Łukasz Olszewski – chałupa, chlew
- Bartłomiej Zaręba – chałupa, chlew, stodoła
- Jan Janik – chałupa, chlew, stodoła
- Filip Kuca – chałupa, chlew, stodoła
- Piotr Serwata – chałupa, stodoła
- Tomasz Kasprzyk – chałupa, chlew, stodoła
- Maciej Baran – chlew, stodoła
- Mikołaj Baran – chałupa, stajnia
- Kacper Kajda – chałupa, chlew, stodoła
- Rojza Rotlenberg – chałupa, stodoła z oborą
- M. Mozeski – chałupa, stodoła z oborą
- Józef Olszewski – chałupa, chlew
- Jakub Lipiec – chałupa, chlew, stajnia
- W. Jaros – chałupa, chlew, stodoła
- Józef Skuza – chałupa, stodoła
- Marcin Krześ – chałupa, stodoła
- Łukasik – chałupa, stodoła z oborą
- Bartłomiej Łukasik – chałupa, chlew,
- Zając – chałupa z oborą
- Głodek – chałupa, stodoła
- Kaczmarczyk – chałupa, chlew, stodoła
- Jan Lipiec – chałupa, stodoła
- Mateusz Lipiec – chałupa, 27
Wszystkie wymienione wyżej budynki zbudowane były z drewna a pokryte zostały słomą.

23 Dziennik Urzędowy Guberni Radomskiej 1851-01-25 . Archiwum Państwowe oddział w Radomiu
24 Gorzelnia we wsi Chańcza 1848-1852. Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Kielcach –sygn.4072
Druga połowa wieku XIX rozpoczyna się dla mieszkańców Chańczy od zmiany układu przestrzennego wsi. Urządzono ją częściowo w oparciu o starą drogę przebiegającą przez wieś, co obrazuje ilustracja numer 8 .28 Zmiany spowodowały przybycie do wsi nowych osadników. Świadczy o tym dodatkowy spis budynków przeprowadzony w 1854 roku w celu ich ubezpieczenia.

Budynki osadników:

- Nowak Marcin – chałupa
- Grosicki Józef – chałupa, stodoła
- Refenberg Józef – chałupa, stodoła
- Krześ Marcin – chałupa, stodoła, chlew
- Cisło Sebastian – chałupa, stodoła
- Niedźwiecki Józef – chałupa, stodoła, chlew
- Pitek Wawrzyniec – chałupa, stodoła, chlew
- Wójcik Józef – chałupa, stodoła
- Pokusa Józef – chałupa, stodoła, chlew
- Lipiec Jan – chałupa, stodoła, chlew
- Szczypkowski Jan – chałupa, stajnia
- Korpacki Józef – chałupa, stodoła, chlew
- Sieraga - chałupa
- Kajda J. - chałupa
- Topor Tekla – chałupa stajnia 29

Wszystkie z zabudowań osadników zbudowane zostały z drewna i pokryte słomą.


25 Akta Dyrekcji Ubezpieczeń 1848-1864. Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Kielcach - sygn.1273
26 Gorzelnia we wsi Chańcza 1848-1852. Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Kielcach - sygn.4072
27 Akta Dyrekcji Ubezpieczeń 1848-1864. Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Kielcach – sygn.1273


Ilustracja nr 8







Koniec XIX wieku to przede wszystkim zmiana właściciela Chańczy.
Ostatnim dzierżawcą dóbr rządowych był do roku 1883 Jan Borkowski.
Chańcza stała się prywatną własnością generała Stiepana Gromeki.
Dzierżawcy została zwrócona na mocy postanowienia senatu nadpłata w wysokości 492 rubli i 84 kopiejek, za skrócony czas dzierżawy.30
Generał był gubernatorem siedleckim w latach 1866-1875. Gromeka zasłużył się carowi w czasie walk, niszczeniem kościołów unickich oraz rzymsko- katolickich. Był też odpowiedzialny za prześladowanie wiernych tych obrządków.31
Generał przekazał w spadku miejscowość swojemu synowi Konstantemu.
Nowy właściciel w ramach odrabiania pańszczyzny, nakazał chłopom wykopanie stawów rybnych. Stawy ukazał na swoim obrazie syn dzierżawcy folwarku Gromeki, Andrzejewski, co przedstawia ilustracja nr.9 .
Konstanty wydzierżawił swój majątek Zygmuntowi Andrzejewskiemu w dniu 12 maja 1914 roku. Spotkanie dziedzica z dzierżawcą odbyło się w kancelarii notariusza przy wydziale hipotecznym kieleckiego sądu okręgowego w budynku nr.408 Janiszewskiego . Światkami podpisania umowy byli Piotr Polear oraz Wincenty Nawrot. Andrzejowski wydzierżawił folwark z 294 morgami 132 prętami ziemi. Oprócz pól, nieużytków, sadów i czterech stawów otrzymał zgodę na użytkowanie budynków:
- dworu
- młyna
- stajni
- spichlerzy
- magazynów
Umowę podpisano na okres dwunastu lat od dnia 1 października 1914 roku. Andrzejowski zobowiązał się do utrzymania i zwrotu po czasie obowiązywania aktu zabudowań folwarku w stanie nienaruszonym, oraz zagwarantować nienaruszalność granic. Czynsz ustalono na 1200 rubli rocznie, czyli 14400 rubli za dwanaście lat. Należność roczna została podzielona na sumy kwartalne po 300 rubli i płacona miała być w miesiącach październiku, styczniu, kwietniu i lipcu.


Ilustracja nr.9 Obraz Dworu – namalowany przez Andrzejowskiego




Oprócz tego dzierżawca zobowiązany był do płacenia podatków i składek na rzecz:
- rządu
- gminy
- szkolnictwa
- kościoła
- społeczeństwa
Miał też obowiązek pokrycia każdego podatku w czasie trwania dzierżawy, który mógłby być nałożony.32

28 B. Szurowa. Przemiany osadnictwa wiejskiego na Kielecczyźnie w dobie przed uwłaszczeniowej : zmiany układu przestrzennego wsi. – Kielce : AK Grzegorz Dłubkowski, 1995. Mapa
29 Akta Dyrekcji Ubezpieczeń 1848-1864. Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Kielcach – sygn. 8438

 
User is offline  PMMini ProfileEmail Poster Post #3

     
mef1910
 

III ranga
***
Grupa: Użytkownik
Postów: 121
Nr użytkownika: 65.706

Kamil Rochucki
Stopień akademicki: student
Zawód: historyk informatyk
 
 
post 16/09/2011, 14:32 Quote Post

5. Struktura zawodowo-społeczna miejscowości
Podstawą egzystencji społeczeństwa wsi Chańcza była gospodarka rolna. W jej składzie znajdował się folwark wraz z nadziałami chłopskimi, tzw. osadami (gospodarstwami). We wsi rozwijała się produkcja roślinna, głównie czterech podstawowych zbóż (pszenicy, żyta, jęczmienia i owsa), oraz upowszechniała się uprawa okopowych (buraków, ziemniaków), które były głównymi składnikami wódki produkowanej w gorzelni.
a) gorzelnicy
Gorzelnia należała do dzierżawcy folwarku oraz dawała zatrudnienie kilka razy w roku minimum dwóm mieszkańcom Chańczy podczas wyrobu alkoholu. Parobkami w gorzelni byli w 1848 roku : Tomasz Skuza i Jan Kuca. Gorzelniczym natomiast Stanisław Łabęcki. Cztery lata później gorzelniczym został Franciszek Kosiński, a parobkiem Łukasz Olszewski. 33 W czasie swojego funkcjonowania gorzelnia dała zatrudnienie pięciu mieszkańcom, oraz miała zapewniony rynek zbytu zarówno wśród mieszkańców Chańczy jak i wśród okolicznych wsi. Gorzelnia była jednak zbyt mało konkurencyjna, dla coraz to częściej powstających dużych miejskich rozlewni alkoholi. Konkurencyjne ceny dyktowane przez większe zakłady doprowadziły w efekcie do upadłości gorzelni w Chańczy.





30 Zarząd Powiatowy Stopnicki 1867-1915. Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Kielcach – sygn.48
31 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. t. 15 cz.1 Warszawa, 1900. s.299
32 Odpis aktu dzierżawy z 1914 r. Archiwum prywatne rodziny Andrzejowskich 33 Gorzelnia we wsi Chańcza 1848-1852. Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Kielcach - sygn.4072
cool.gif włościanie

Chańcza znalazła się w granicach Królestwa Polskiego, powstałego w 1815 roku na mocy kongresu wiedeńskiego. Sytuacja chłopów w Królestwie Polskim była w porównaniu do innych zaborów dramatycznie zła. Wprawdzie wprowadzone jeszcze w czasach Księstwa Warszawskiego zniesienie poddaństwa, zostało utrzymane w mocy, włościanie zachowali wolność osobistą, ale nadal panowała pańszczyzna oraz proces wywłaszczenia chłopów przez szlachtę folwarczną. Wszelkie próby podejmowane przez między innymi Stanisława Staszica , były odrzucane. Klasa panująca, która reprezentowała interesy wielkich właścicieli ziemskich, odrzucała wszelkie projekty ustaw mające na celu poprawienie bytu rodzin chłopskich. Przechodząc do charakterystyki zabudowań chłopskich warto wspomnieć o tym jak urządzali oni swoje gospodarstwa, oraz co stanowiło ich majątek.
Istotne zmiany w wyglądzie wsi zapoczątkowało uwłaszczenie chłopów. Szybko zmieniał się wówczas dawny, dość regularny układ zabudowy wsi i rozplanowania pól w związku z podziałami o charakterze rodzinnym, parcelacją folwarków i kupowaniem ziemi przez bogatych chłopów. Przy uprawie roli odchodzono od trójpolówki i stosowano płodozmian, uprawiano nowe gatunki roślin i prowadzono przemyślaną hodowlę, co w drugiej połowie XIX wieku wpływało na wzrost zamożności chłopów. Pozytywne tendencje w gospodarce wiejskiej zostały wkrótce zahamowane przez postępujące podziały rodzinne i rozdrobnienie gospodarstw.
Podziałom rodzinnym podlegały również zagrody. Siedliska, na których były zlokalizowane, zbliżone początkowo kształtem do regularnego prostokąta, po dwóch lub trzech działach były coraz węższe tak, że dom musiano stawiać szczytem do drogi, a pozostałe budynki w rzędzie za chałupą. Po znacznym rozprzestrzenieniu się zabudowy nowe zagrody zaczęto wznosić na innym miejscu. Powstawały liczne przysiółki i zagrody. 34


34 Przeszłość daleka i bliska, Wydawnictwo Muzeum Okręgowego w Rzeszowie i Stowarzyszenia Naukowego Archeologów Polskich, Oddział w Rzeszowie, Rzeszów 2000

W drugiej połowie XIX i na początku XX wieku ogromna część gospodarstw posiadała po dwa budynki, a więc chałupę (połączoną najczęściej pod jednym dachem ze stajnią) i stodołę. Samodzielne stajnie lub chlewy występowały stosunkowo rzadko.
Pod względem formy najbardziej rozpowszechnione były zagrody zbudowane na planie prostokąta z chałupą stojącą szczytem lub frontem do drogi i pozostałymi zabudowaniami w głębi siedliska. Stodoła usytuowana była w poprzek siedliska.
Ważnym elementem zagrody były studnie, zwykle usytuowane blisko domu, w sąsiedztwie budynków gospodarczych. Dawniej korzystano ze wspólnych studni, znajdujących się blisko drogi, rozmieszczonych w kilku punktach wsi.
Najważniejszą cechą budownictwa mieszkalnego, było planowanie budowy chałup. Pierwotnie były one jednownętrzne, składające się tylko z izby bez sieni. Chałupy takie zamieszkiwane były przez najuboższych mieszkańców wsi.
W XIX i na początku XX wieku budowano chałupy o dwóch podstawowych układach, tj. jedno traktowanym oraz dwu traktowanym, z kategorią pośrednią między nimi, jaką stanowił półtoratrakt. Do najprostszych chałup jednotraktowych można zaliczyć budynki składające się z dwóch pomieszczeń, tj. sieni i izby. Inne chałupy tego typu miały trzy pomieszczenia, a więc centralne położoną sień oraz izbę po jednej stronie i komorę lub stajnię po drugiej. Czasem dodatkowo w chałupach tego typu było jeszcze boisko i sąsiek. W chałupach dwutraktowych najczęściej po jednej stronie sieni była izba i alkierz, po drugiej - komora i stajnia. Nieco prostszy układ reprezentowały wspomniane wcześniej domy półtoratraktowe, w których po jednej stronie sieni była izba, natomiast po drugiej stajnia i komora.35
Inne typy rozplanowania chałup były modyfikacją opisanych wcześniej układów.




35 Przeszłość daleka i bliska, Wydawnictwo Muzeum Okręgowego w Rzeszowie i Stowarzyszenia Naukowego Archeologów Polskich, Oddział w Rzeszowie, Rzeszów 2000


Słupy i balustrada, które tworzyły galerię były najczęściej ozdobnie wykonane.
Z rozplanowaniem wnętrza chałup wiejskich miały związek znajdują się tam urządzenia ogniowe, tj. palenisko otwarte lub zamknięte służące do gotowania, piec do pieczenia i gotowania, piec do ogrzewania oraz przewody do odprowadzania dymu i pary, czyli otwór w pułapie, kapa i komin. Najstarszą formą urządzeń ogniowych były otwarte ogniska umieszczane wprost na klepiskach bądź na glinianych lub kamiennych podkładach.
Do końca XIX wieku większość domów wiejskich była dymna, tj. dym wychodził drzwiami do sieni i stamtąd otworami w dachu na zewnątrz. Piec znajdował się w kącie izby przy ścianie oddzielającej ją od sieni i składał się z dwóch zasadniczych części: dużego pieca do pieczenia chleba oraz pieca do gotowania w postaci trzonu – nalepy, nad którą stopniowo modernizując urządzenia ogniowe, umieszczano kapę do odprowadzania dymu i pary na strych. Na nalepie gotowano na otwartym ogniu. Naczynia z pożywieniem dostawiano bokiem do palących się polan lub ustawiano je na specjalnych żelaznych trójnogach – dymarkach, wykonywanych przez kowali. W Chańczy fach kowala przekazywany był z ojca na syna.
Inne tradycyjne formy pieców składały się z trzech części, tj. pieca piekarskiego, pieca ogrzewalnego oraz trzonu – nalepy do gotowania.
Historia budynków gospodarczych jest znacznie krótsza aniżeli domów mieszkalnych. Prostsze jest także ich rozplanowanie.36 Podstawowy zespół budynków gospodarczych stodoła, stajnia, chlew oraz spichlerz, który nazywano komorą. Najczęściej Również występował typ stodół prostokątnych szerokofrontowych, rzadziej wąskofrontowych (z wjazdem w ścianie szczytowej). Stodoły charakteryzowały się trójdzielnym podziałem na klepisko i dwa sąsieki.


36 Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, red. M Róziewicz i W Jankowski. t. 15 Warszawa, 1995. - s. 244



W małych gospodarstwach budowano stodoły składające się z dwóch pomieszczeń, tj. sąsieka i boiska. Znane są również stodoły, w których po jednej stronie boiska znajdował się sąsiek, natomiast po drugiej komora. Niektóre ze stodół, obok boiska i dwóch sąsieków, miały wydzielone pomieszczenie użytkowane jako wozownia. Wspomnieć także należy o budynkach gospodarczych będących połączeniem stajni ze stodołą, lub stajni, stodoły i chlewu.
Stajnie były związane z prowadzoną hodowlą i miały najczęściej kształt wydłużonego prostokąta mieszczącego kilka pomieszczeń dla zwierząt oddzielonych ściankami. Do każdego pomieszczenia prowadziły oddzielne drzwi z podwórza. W stajni trzymano krowy oraz konie. Niektóre stajnie łączyły pod jednym dachem pomieszczenie dla świń i kur. Do przechowywania wymłóconego ziarna służyły w większych gospodarstwach spichlerze, lub z ich braku specjalne pomieszczenie tj. komora w budynku mieszkalnym lub stodole. Z przeprowadzonych przez pracowników Dyrekcji Ubezpieczeń w Radomiu spisów zabudowań włościańskich z lat 1847-1854 w Chańczy znajdowało się przeszło czterdzieści gospodarstw chłopskich. 37
Z dotychczasowych publikacji wiemy że stan rolnictwa w Królestwie Polskim historycy oceniali krytycznie.38 W pracy na roli nadal dominowała pańszczyzna wykonywana przy użyciu prymitywnych narzędzi i chłopskim sprzężajem. Niejednokrotnie można już było dostrzec pewne zmiany. W uprawie ziemi przed siewem niektórzy chłopi stosowali na nawożenie obornikiem naturalnym. Na polach dworskich proces nawożenia przebiegał podobnie, nie mniej jednak wzbogacano glebę chemicznie przez wapnowanie. Dla przykładu ziarno pszenicy przed wysiewem moczono w gnojówce z popiołem. Nadal jednak przeważał siew ręczny.
Najintensywniejszą porą roku dla prac rolniczych był okres żniw. Następowało wtedy nagromadzenie prac polowych co niejednokrotnie wymagało angażowania dodatkowej siły roboczej. Tradycyjny zbiór zbóż niestety przedłużał czas pracy czego skutkiem były straty w ziarnie.

37 Akta Dyrekcji Ubezpieczeń 1848-1864. Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Kielcach – sygn. 8438
38 M. Różycka-Glassowa,, Organizacja…. s.52-53
c) duchowni
Plebanami w parafii Kotuszów w latach 1815-1915 byli:
- Antoni Walczewski do 1826 r.
- Jan Skibicki pasterzował tu do 8 lutego 1848 r.
- Koloman Myrczyk proboszcz do 1886 r.
- Marceli Gąsiorowski do 1892 r..
- Antoni Toczyłowski do 1899 r.
- Adolf Zarzycki w latach 1900-1913 r.
- Tomasz Czaplicki do 1915 r. 39
Plebanami odrywali istotną rolę w życiu mieszkańców parafii. Prowadzili szkołę parafialną do której uczęszczały dzieci z rodzin chłopskich, oraz stanowili jedyne dla chłopów źródło informacji, o tym co działo się na terenie Królestwa Polskiego.






39 J. Wiśniewski Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w stopnickiem. Druk. Szkoły Rzem. w Marjówce 1929r. s. 118-124




6. Podsumowanie
Opracowanie monografii wsi Chańcza z całą pewnością nie należy do łatwych zadań. Brak dokumentów oraz literatury na temat miejscowości stanowił dość duży problem. Praca została stworzona w głównej mierze w oparciu o archiwalia pochodzące z Archiwum Państwowego w Kielcach oraz dokumenty z prywatnego zbioru rodziny Andrzejowskich. Charakterystyka miejscowości na przestrzeni od XIII do XIX wieku została opracowana na podstawie opracowań ogólnych. Samo dotarcie do literatury oraz akt było bardzo czasochłonne. Temat pracy mimo to został wyczerpany. W bardzo dużym stopniu jest to zasługa pana Andrzejowskiego, który udzielił mi kilku istotnych informacji oraz udostępnił dokumenty rodzinne. Ramy czasowe 1815-1914 to okres niewoli państwa polskiego i niedoli polskiego chłopa, a że Chańcza od zawsze była wsią dużo treści poświęciłem właśnie tej warstwie społecznej.
Analizując przebieg rozwoju Chańczy oraz zagłębiając się w temat życia chłopów w XIX wieku doszedłem do kilku istotnych wniosków. Chłopi z Chańczy w tym okresie czasu byli bardzo biedni, świadczy o tym ich stan posiadania. Spowodowane mogło być to także częstym rugowaniem. Chłop to co uważał za własne, starał się żeby było to po pierwsze małych rozmiarów (w razie zmiany miejscowości mógł to nieść na własnych plecach) , i żeby tylko on i jego rodzina wiedziała że to posiada. Nie dbał też o narzędzia do uprawy ziemi ponieważ nie były jego własnością. Sam wygląd obejścia chłopskiego, oraz braku spichlerzy, świadczy o biedzie wśród stanu chłopskiego. Chłop nie dbał także o higienę. Rzadko zdarzało się aby posiadał balię. W Chańczy, jest to częściowo uzasadnione, ponieważ równolegle do drogi przez wieś w oddaleniu 10 metrów płynie rzeczka. Jednak nic nie usprawiedliwia tego że niektórzy chłopi myli się dwa razy do roku. Stan budynków oraz materiały z jakich je wykonano ukazują, iż chłopów nie stać było na wznoszenie budynków z kamienia, oraz krycia dachów blachą lub gontem. Wracając do tematu mojej pracy miejscowość wypada w porównaniu z pobliskimi Życinami dużo lepiej. Chańcza ma w połowie XIX wieku dwa razy więcej mieszkańców oraz gorzelnię. Życiny nie posiadają w tym okresie czasu żadnego zakładu produkcyjnego.
Rozwój Chańczy splata się również z rozwojem pobliskiego Kotuszowa gdzie mieszkańcy wsi uczęszczali do kościoła parafialnego. Wspólny pleban, oraz szkoła parafialna w Kotuszowie do której uczęszczały dzieci z Chańczy były czynnikami łączącymi te dwie miejscowości.


















Wykaz miar, wag i pieniędzy
1. Miary objętości
garniec – 4 litry
korzec – 32 garnce
2. Miary powierzchni
morga nowopolska – 300 prętów – 0.56 ha
pręt – 18,662 m2
3. Pieniądze
grosz – 1/30 złotego polskiego
rubel srebrny – 100 kopiejek – 6 złp. 20gr
złoty polski – 30 groszy









Bibliografia
Źródła archiwalne :
Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Kielcach
Akta Dyrekcji Ubezpieczeń 1848-1864 – sygn. 8438
Akta Wójta gminy Chańcza 1832-1866 – sygn. 8057
Gorzelnia we wsi Chańcza 1848-1852 - sygn.4072

Zarząd Powiatowy Stopnicki 1867-1915. – sygn.48
Akta rządowe guberni radomskiej - sygn. 8437. Chańcza - egzekucja zaległych podatków. - 1817-1866

Archiwum Państwowe oddział w Radomiu

Dziennik Urzędowy Guberni Radomskiej 1851-01-25 .


Archiwum prywatne rodziny Andrzejowskich

Odpis aktu dzierżawy z 1914 r.
Prasa:
Wywiad z mieszkańcami Chańczy / Spotkanie Młodych przewodników PTTK oddział Raków, w: ,, Przegląd Rakowski” nr.4 , 2003.
Opracowania:
Cystersi w Polsce : w 850-lecie fundacji opactwa jędrzejowskiego : praca zbiorowa / pod red. Daniela Olszewskiego, Wydawnictwo "Jedność", 1990r. s.94
Jastrzębski C. Góry Świętokrzyskie : szlak oznaczony im. Henryka Orlińskiego Widełki - Drogowle - Raków - Chańcza - Szydłów. - Kielce, 1994. - 23, s. 17-18 .
Kopertowska. D Nazwy miejscowe województwa kieleckiego: nazwy miast i wsi, nazwy części miast i wsi oraz nazwy alei, placów, ulic i osiedli mieszkaniowych. Warszawa ; Kraków, 1984. s. 163
Mityk J. Tereny rekreacyjne w rejonie Kielc. - Kielce, 1993. - s. 167-169 : Strefa wypoczynku dalszego
Lustracja województwa sandomierskiego 1660-1664. cz. 1 / wyd. Henryka Oprawko Wrocław 1971. s.81-82
Przeszłość daleka i bliska, Wydawnictwo Muzeum Okręgowego w Rzeszowie i Stowarzyszenia Naukowego Archeologów Polskich, Oddział w Rzeszowie, Rzeszów 2000

Szurowa. B Przemiany osadnictwa wiejskiego na Kielecczyźnie w dobie przed uwłaszczeniowej : zmiany układu przestrzennego wsi. – Kielce : AK Grzegorz Dłubkowski, 1995. Mapa
Wiśniewski J. Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w stopnickiem. Druk. Szkoły Rzem. w Marjówce 1929r. s. 118-124
Wiśniewski J. Dekanat iłżecki / opisał Jan Wiśniewski. - Radom, 1909-1911. - (Monumenta Dioeciesis Sandomiriensis : series prima). - s. 111-121

Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, red. M Róziewicz i W Jankowski. t. 15 Warszawa, 1995. - s. 244

Słowniki, encyklopedie, książki biograficzne
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. t. 1 / pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, Warszawa,1880. s. 542
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich t. 15- Warszawa, 1900. s. 299







 
User is offline  PMMini ProfileEmail Poster Post #4

     
prawietrzydziescie
 

Nowicjusz
Grupa: Użytkownik
Postów: 1
Nr użytkownika: 110.207

 
 
post 24/01/2024, 14:54 Quote Post

50º 35' 34.596" N 21º 11' 48.424" E
 
User is offline  PMMini Profile Post #5

 
2 Użytkowników czyta ten temat (2 Gości i 0 Anonimowych użytkowników)
0 Zarejestrowanych:


Topic Options
Reply to this topicStart new topic

 

 
Copyright © 2003 - 2023 Historycy.org
historycy@historycy.org, tel: 12 346-54-06

Kolokacja serwera, łącza internetowe:
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej