historycy.org -> Próby zreformowania carskiej Rosji

Próby zreformowania carskiej Rosji, Oceńcie, skomentujcie - z góry dzięki :)

Drzewo · [ Standardowy ] · Linearny+

.:: Śledź ten temat :: Wyślij temat na email :: Wydrukuj ten temat ::.

Siviertez

Nowicjusz

Grupa: Użytkownik

Postów: 4

Nr użytkownika: 62.962

Michal Bajdor

Zawód: Student

13/01/2012, 0:41

Próby zreformowania Carskiej Rosji w XIX wieku
(okres 1815 – 1917)

„Imperium”. Jest to najlepsze słowo na określenie Cesarstwa Rosyjskiego w XIX wieku. Jednak jego wielkość i potęga nie uchroniły państwa przed upadkiem, który nastąpił w 1917 roku wraz z Rewolucjami: Lutową i Październikową, które obaliły monarchię i doprowadziły do powstania nowego państwa – Rosji Radzieckiej. Choć upadek był wyjątkowo drastyczny nie można stwierdzić, że nie było możliwości uratowania sytuacji. Rok 1815, wraz z upadkiem napoleońskiej Francji oraz wynikami pomyślnego Kongresu Wiedeńskiego, przyniósł Rosji ogromne znaczenie na arenie międzynarodowej. Było to ogromne państwo – hegemon na kontynentalnej Europie o ogromnym potencjale militarnym i gospodarczym. Otworzyły się wtedy ogromne perspektywy dla państwa carów. Mogłoby to doskonale rokować na przyszłość. Warto zwrócić uwagę, że w pamiętnym 1815 roku żadne państwo nie otrzymało tak znacznych szans i możliwości rozwoju jak Cesarstwo Rosyjskie. Jednak wynik historii narzuca pytania: „Dlaczego ten potencjał nie został wykorzystany?”, „Kto był winowajcą upadku tak silnego państwa?” oraz przede wszystkim „Czy była możliwość zahamowania tak drastycznego finału w historii Cesarstwa Rosyjskiego, którym okazała się krwawa rewolucja?”. Żeby znaleźć odpowiedzi na te pytania należy umiejętnie zweryfikować XIX wieczną historię Europy, zwrócić uwagę na rosyjską politykę – gospodarczą, społeczną i militarną. Należy dotrzeć do najrozmaitszych rosyjskich umysłów w dziedzinie polityki – od wielkich carów, przez najwyższych urzędników i burżuazję, kończąc na zwykłym, prostym ludzie ponieważ każda grupa społeczna miała większy lub mniejszy wpływ na sytuację w państwie. W mojej pracy spróbuję ukazać idee, które towarzyszyły rosyjskim intelektualistom czy opozycjonistom jak i postawy pojedynczych ludzi, którzy mieli rzeczywisty wpływ na Imperium Rosyjskie.
Należy zacząć od wyżej wspomnianego Kongresu Wiedeńskiego - spotkania przedstawicielstw dyplomatycznych europejskiego świata w celu ustanowienia ładu w Europie. Poza silną pozycją zwycięzcy Rosjanie mieli jeszcze jeden atut – ogromne wojska stacjonujące w Paryżu. Dawało im to duże pole do manewru w razie dyskusji. Aleksandra nazywano „zbawcą Europy” i właśnie sam autorytet związany z poskromieniem Napoleona sprawił, że jego znaczenie na Kongresie Wiedeńskim było bardzo wysokie. Zdobycze terytorialne (m.in. Finlandia, Besarabia, Królestwo Polskie Kongresowe) podkreśliły dominującą pozycję Rosji w Europie środkowo-wschodniej. Utworzenie „Świętego Przymierza” w celu obrony zasad Kongresu Wiedeńskiego oraz powszechny tytuł Rosji jako „Żandarma Europy” ukazały, że Imperium Romanowów stało się jednym z najpotężniejszych graczy na arenie międzynarodowej ówczesnej Europy i świata. Ten stan rzeczy otwierał drogę Cesarstwu do stałego poszerzenia swoich wpływów i praktycznie do definitywnej dominacji na świecie. Czy ten potencjał został wykorzystany? Żeby odpowiedzieć na to pytanie należy dokładnie przyjrzeć się polityce Aleksandra I, którego to wyzwanie dotyczyło.
Przede wszystkim car Aleksander I był uważany za liberalnego monarchę. Jego rządy miały przynieść powiew świeżości po latach panowania jego nielubianego przez elity rosyjskie ojca – Pawła I, który został zapamiętany jako antyreformator i władca ograniczający wpływy arystokracji przez co istniejące w Rosji samodzierżawie (ustrój, dający carowi niemal całkowitą władzę nad sprawami państwa) było coraz większe.
Pierwszy etap jego rządów (lata 1801 – 1815) rzeczywiście sprawiał wrażenie okresu zmian i reform, które miały doprowadzić do odejścia od anachronicznego systemu w Rosji. W 1801 roku chłopi, mieszczanie oraz kupcy mogli nabywać niezagospodarowane ziemie z dóbr szlacheckich, a w 1803 ukazuje się prawo o wolnych rolnikach, pozwalające uwalnianie chłopów wraz z ziemią za wykup. Choć była to znaczna zmiana dla zacofanej Rosji, która ukazała jeden z pierwszych przejawów kapitalistycznych, który na zachodzie był już popularniejszy to proces uwalniania chłopów nie spełnił swojego zadania i wykupiło się ok. pół procenta ludności poddańczej. W 1810 do głosu dochodzi rosyjski prawnik i wolnomularz – Michaił Sperański, który nieukrywający swoich profrancuskich idei (w 1810 rola Napoleona Bonaparte w zachodniej Europie była bardzo duża) wyszedł z propozycją gruntownej reformy państwa. Zaproponował Monteskiuszowski trójpodział władzy na: prawodawczą (Duma Państwowa), wykonawczą (Ministerstwa) oraz sądowniczą (Senat) pod kontrolą Rady Państwa (organizmu złożonego z arystokracji, który miał doradzać carowi). Sperański propagował też wprowadzenie konstytucji w Cesarstwie co miało uczynić je monarchią konstytucyjną, oczywiście z silną pozycją cara. Jednak jego plany przebudowy państwa nie doszły do skutku gdyż rok 1812, który przyniósł zerwanie profrancuskiej polityki rosyjskiej i doprowadził do głosu konserwatywną część elit, która ogłosiła niedoszłego reformatora – zdrajcą. Michaił Spereński został aresztowany i zesłany w głąb Cesarstwa, a choć jego propozycje nie zostały wprowadzone, były rozważane w przyszłości a jego osoba miała pojawić się jeszcze w życiu politycznym Rosji.
Zwycięstwo Rosji oraz pozytywny wynik Kongresu Wiedeńskiego dla państwa carów zapoczątkowały drugi etap podczas panowania Aleksandra I (lata 1815 – 1825). Wciąż sprawiał wrażenie liberalnego polityka co można by dostrzec chociażby w jego początkowej polityce wobec Królestwa Kongresowego. Nadanie liberalnej konstytucji było ukłonem w stronę Polaków, którzy dostali naprawdę wiele od swojego pogromcy (nie zapominajmy, że to właśnie naród Polski był jednym z bardziej zorganizowanych sojuszników Napoleona). Jednak lata Świętego Przymierza sprawiły, że cara pochłonęła sprawa polityki zagranicznej przez co władzę nad sprawami wewnętrznymi rozdawał konserwatystom. Przykład ministra oświaty – Antolija Golicyna, zwanego przez Puszkina „oświaty gubicielem”, który wraz z Nikołajem Nowosilcowem pokazali jak antyliberalny ukazał się kierunek polityki wewnętrznej w wykonaniu rosyjskiego aparatu biurokratycznego. Kiedy „liberalny” car zajmował się dyplomacją, w kraju zwiększała się rola cenzury, tępienie wolnomyślicielstwa, działanie tajnej policji Aleksieja Arakczejewa, który przejął znaczną część władzy wewnętrznej, tworząc terror państwowy. Za jego czasów (Arakczejewsczyzna), coraz częściej internowano nie tylko opozycję ale i część inteligencji. Ostatnie lata życia car poświęcił doznaniom mistycznym, zaczął przyjmować postawę konserwatywną co doprowadziło do odejścia od reform, które przydałyby się w tak rozległym państwie jak Carska Rosja (biorąc pod uwagę, że państwa zachodnie cały czas prowadziły dyskusje wewnętrzne nad problemami ustrojowymi). Jego późniejsza uległość wobec Cerkwii Prawosławnej sprawiła, że rozpoczął działanie antymasońskie. Właśnie drugi etap jego panowania zahamował rozwój Rosji i doprowadził do wieloletniej stagnacji.
Również dla Polaków car wydawał się władcą, który nada wiele praw narodowi bez państwa. W początkowym etapie swojego panowania, jednym z jego głównych doradców był książę Adam Jerzy Czartoryski co mogło ukazywać jego pozytywny stosunek do narodu polskiego. Samo utworzenie Królestwa Polskiego Kongresowego (w unii personalnej z Rosją) w 1815 roku, wraz z nadaniem mu liberalnej konstytucji oraz szerokiej autonomii mogłoby świadczyć o odejściu od polityki antypolskiej, która nie podobała się narodowi domagającego się niepodległości. Obietnice włączenia tzw. „Ziem zabranych” do Królestwa Polskiego napawały optymizmem środowiska prorosyjskie w Polsce, które zdały sobie sprawę z wielkich możliwości wynikających z wiecznej unii z Rosją. Częste wizyty cara w Polsce miały podkreślić jego przyjaźń do Polaków a występowanie Aleksandra I w polskim mundurze napawało nadzieją nawet największych sceptyków. Niestety wraz z odejściem od liberalnych haseł głoszonych przez cara, wszystkie jego obietnice stały się pustymi sloganami, mającymi na celu uspokojenie narodu polskiego, który domagał się wielu korzyści. Ostatnie lata panowania Aleksandra I ówcześni Polacy zapamiętali jako terror jego brata - Wielkiego Księcia Konstantego, który miał duży zakres władzy, będąc naczelnym wodzem armii Królestwa Polskiego. Zmniejszanie autonomii „Kongresówki”, rozwój cenzury, działanie Nowosilcowa na „Ziemiach Zabranych” (m.in. zamknięcie Uniwesrytetu Wileńskiego, proces Filomatów i Filaretów) doprowadziły do wzrostu niezadowolenia Polaków z czym musiał się już zmierzyć następny car.
Spolonizowany następca tronu, Wielki Książe Konstanty zrezygnował z prawa sukcesji na rzecz swojego młodszego brata Mikołaja I, który po śmierci Aleksandra I, objął tron carski pod koniec 1825 roku. Już sam początek panowania przysporzył mu kilka problemów. Zamieszanie w związku z sukcesją doprowadziło do spisku gwardii carskiej przeciwko despotycznej władzy cara zwanego w historiografii rosyjskiej jako „Powstanie Dekabrystów”. Celem powstańców było obalenie Mikołaja I, osadzenie na tron Konstantego oraz znaczną liberalizację ustroju Cesarstwa. Na Placu Senackim doszło do manifestacji ok. trzech tysięcy zebranych, którzy podobno skandowali słowa „niech żyje konstytucja!” (gdyż inicjatorzy spisku wmówili powstańcom, że jest to imię żony Księcia Konstantego). Mikołaj I nie czekał długo z decyzjami i rozkazał stłumienie wolty. Nastąpiły znaczne represje, którymi nowo wybrany car podkreślił swoją władzę oraz odejście od polityki swojego poprzednika. Organizacja została rozbita, przywódcy zabici a wielu ludzi zostało zesłanych na Syberię. Choć pokonanie buntowników nie było trudnym zadaniem to jednak pamięć o Dekabrystach przetrwała i stała się zalążkiem późniejszych organizacji opozycyjnych.
Mikołaj I rozpoczął szereg reform, które miały na celu usprawnić aparat policyjny. Spisek Dekabrystów ukazał sprzeciw wobec jego rządów, którego się obawiał. Za jego panowania rozbudowano administrację państwową. Rozpoczęto inwigilację środowisk intelektualnych i artystycznych. Jego sprzeciw wobec uprzywilejowania warstw niższych wbrew poglądów środowisk liberalnych nie doprowadził do żadnych zmian w kierunku emancypacji. Często podkreślał swoją niezgodę wobec zniesienia poddaństwa jednak wprowadził kilka reform, które ułatwiły chłopom życie na prowincji. Mikołaj I doprowadził do kodyfikacji prawa w całym państwie co usprawniło działanie wszelkich urzędów.
Cenzura przyczyniła się do osłabienia poziomu nauczania i publikacji myśli zachodnich filozofów (związanych głównie z republikanizmem) . Ścisła inwigilacja życia społecznego i kulturalnego doprowadziła do powstawania zrzeszeń intelektualistów. Jedną z poważniejszych organizacji było tzw. Koło Pietraszewskiego. Była to dyskusyjna grupa literacka Michaiła Pietraszewskiego, socjalisty, który wbrew ówczesnemu prawu zapraszał młodych ludzi do dyskusji nad zakazanymi dziełami francuskich filozofów. Uczestnicy „kół” krytykowali samodzierżawie oraz terror państwowy w wykonaniu cara i głosili hasła okcydentalne. Do najbardziej znanych uczestników spotkań należał jeden z najwybitniejszych rosyjskich pisarzy, słowianofil – Fiodor Dostojewski. W czasach Wiosny Ludów (1848-1849), zaniepokojony wydarzeniami w krajach na zachodzie, car nakazał likwidację nieszkodliwej grupy intelektualistów, osądzając ją o próbę dokonania rewolucji przez co wielu z nich zostało skazanych na śmierć (wyroki później zamieniono na zsyłkę na Syberię). Był to kolejny krok władzy, który wzmógł co raz to większe nastroje antypaństwowe.
Dosyć dużym problemem w polityce carskiej była sprawa Polska. Rozpoczęte jeszcze przez Aleksandra I zmniejszanie autonomii Królestwa Polskiego znalazło w osobie Mikołaja I kontynuatora takich działań. W Polsce pojawiły się tajne organizację, spiski oraz nastroje radykalne. Dosyć kosztowna polityka zagraniczna cara doprowadziła do pogłosek o wysłaniu polskich żołnierzy na zachód do tłumienia tamtejszych rewolucji w roku 1830. Był to bezpośredni znak do powstania. Z początku mały lokalny zryw przerodził się w wielkie powstanie zwane listopadowym od miesiąca jego wybuchu. Po kilku miesiącach nieinterweniowania rosyjskiej armii, tymczasowe władze powstańcze zdetronizowały cara co wywołało jego reakcję w postaci wysłania wojsk do tłumienia polskiego zrywu. Powstanie upadło, car odniósł tryumf co przyniosło likwidację niemal wszystkich polskich przywilejów uzyskanych na mocy Kongresu Wiedeńskiego oraz konstytucji. Fala represji zdołała osłabić tendencje narodowowyzwoleńcze w myślach Polaków jednak była też kosztowna dla samego cara, gdyż ziemie „Kongresówki” były drugą najbardziej rozwiniętą ekonomicznie prowincją w Cesarstwie. Po stłumieniu powstania niemal cała elita polityczna gospodarująca tymi terenami udała się na emigrację co zahamowało dość wysoki rozwój Królestwa Kongresowego.
Brak reform oraz powrót do przestarzałych metod sprawowania władzy doprowadziły do znacznego osłabienia państwa Mikołaja I. Jego rządy opierały się głównie na rozrastającym się aparacie biurokratycznym i inwigilacji ludności przez tajną policję. Ale to właśnie za jego panowania doszło do starcia się Europy wschodniej z zachodnią. Jego polityka poszerzania wpływów na Bałkanach przyczyniła się do wybuchu „Wojny Krymskiej” (1853-1856), w której przeciwko carowi oprócz Turcji Osmańskiej wystąpiły także: Wielka Brytania i Cesarstwo Francuskie. Ta wojna ukazała bezradność Rosji wobec rozwiniętych gospodarczo i technologicznie państw Europy zachodniej. Desant wojsk koalicji antyrosyjskiej na Krymie oraz bezpośrednie starcia wojsk lądowych tylko potwierdzały zbliżającą się klęskę Rosji w tej wojnie. Jednak car nie doczekał się jej bo w 1855 roku podczas działań wojenny zmarł.
Tron objął, mający wtedy trzydzieści sześć lat, jego syn Aleksander II. Zastał on kraj w chaosie – wojna z Francją i Wielką Brytanią ukazała jak bardzo nierozwiniętym państwem była Rosja. Trwająca jeszcze wojna z koalicją nie miała pozytywnego przebiegu dla nowego władcy. Oblegany Sewastopol w końcu padł, a wojska oblężnicze zastały ruiny i ponad stu tysięcy nieżywych obrońców. Z początku nie wydawałoby się, żeby to wydarzenie miało zakończyć wojnę, gdyż sam Aleksander podobno rzekł, że „Sewastopol nie jest Moskwą, choć również po zdobyciu Moskwy znaleźliśmy się później w Paryżu”, wspominając sukces swojego wuja z lat 1812-1814. Jednak, biorąc pod uwagę ciężką sytuację ekonomiczną i technologiczną, które stawiały Rosję bardzo w tyle za czołowymi państwami zachodniej Europy, car zdecydował się na rozmowy z koalicją. W 1856 w Paryżu książe Aleksiej Orłow stanął na czele delegacji rosyjskiej, którą przywitał Napoleon III. W tym momencie Aleksander II rozpoczął swój pierwszy krok, mający na celu „wejście Rosji do Europy”. Delegacja rosyjska miała ukazać swoje profrancuskie aspiracje, które miały stanowić podwaliny pod przyszłą politykę Aleksandra II. Warunki pokoju były bardzo ciężkie dla Cesarstwa Rosyjskiego (utrata znacznych wpływów na Morzu Czarnym, które było strategicznie ważne dla gospodarki Rosji oraz strata kilku kluczowych ziem jak Besarabia czy twierdza Kars). Załatwienie sobie spokoju na arenie międzynarodowej pozwoliło Aleksandrowi II na zajęcie się sprawami wewnętrznymi jego państwa. Carski dwór w większości był nieprzychylny nowemu monarsze, gdyż uznawano pokój paryski za bardzo haniebny dla państwa. Jednak nikt nie miał odwagi wystąpić przeciwko carowi, którego autorytet był jeszcze bardzo wielki dla Rosjan.
Jedną z pierwszych decyzji nowego cara było mianowanie nowego ministra spraw zagranicznych – księcia Aleksandra Gorczakowa zwanego „europejskim dostojnikiem” gdyż świetnie orientował się jak wyglądają obyczaje na zachodzie. Obranie kogoś takiego jak Gorczakow było podkreśleniem polityki okcydentalnej Aleksandra II. Dochodziło do jego spotkań z Napoleonem III, które już definitywnie ukazały światu plany Aleksandra II. Car wszczepił w Rosjan probonapartystowskie poglądy. Coraz częściej ówczesny świat publicystyczny patrzył przychylnie na znienawidzonego przez Mikołaja I - Napoleona III jak i jego wuja Napoleona I.
Pierwsza reforma wewnętrzna Aleksandra II była stumilowym krokiem dla Rosji. W 1861, car zniósł poddaństwo na ziemiach Rosji przez co zyskał nowy przydomek – „cara wyzwoliciela”. To co Europa zrobiła dziesiątki lat wcześniej w Rosji stało się czymś wyjątkowym. Po ponad tysiącletniej harmonii, która panowała w Rosji chłop uzyskał wolność. Samą reformę przygotowali liberalni urzędnicy pod nadzorem Konstantego, brata cara zwanego „uczonym w rodzinie” z powodu jego niebywałej wiedzy i zmysłu politycznego.
W latach sześćdziesiątych XIX wieku nastąpił szereg reform – zmieniono sposób działania sądownictwa (m.in. rezygnując z brutalnych metod), usprawniono szkolnictwo – m. in. zezwalając na autonomiczność szkół. W 1864 doszło do zdecentralizowania urzędów w Rosji, tworząc urzędy ziemskie, które miały sprawować władzę na szczeblu lokalnym, dbając o rozwój prowincji. Reformy szły co raz dalej i dalej.
Również na ziemiach polskich car działał przychylnie. Zniósł stan wojenny i zezwolił na powrót emigracji polistopadowej, ułaskawił większość Polaków zesłanych na Sybir. Podkreśleniem łagodnego stanowiska wobec Polaków była zgoda na reformy Aleksandra Wielopolskiego, który doprowadził do rozwoju gospodarczego Polski. W Kongresówce powstawały nowe szkoły, urzędami kierowali głównie Polacy. Równouprawnienie Żydów i oczynszowanie chłopów były kolejnymi reformami, które polepszały sytuację ekonomiczną i polityczną na ziemiach polskich. Niestety nie udało mu się zatrzymać niepodległościowych organizacji, które doprowadziły do wybuchu powstania styczniowego w 1863 roku. Car zrozumiał, że nie może pozwolić sobie na ugodowe stanowisko wobec Polaków i rozwiał ich wszelkie wątpliwości co do liberalizacji sytuacji na polskich ziemiach. Doprowadził do uwłaszczenia polskich chłopów głównie ze względów politycznych, gdyż w ten sposób odebrał argumenty władzom powstańczym do uzyskania chłopów do walki z Cesarstwem Rosyjskim. Powstanie Styczniowe przystopowało liberalne podejście cara do spraw bieżących i w konsekwencji miało złe skutki zarówno dla Polaków jak i samej Rosji.
Okres panowania Aleksandra II sprowadził też wielką debatę nad sytuacją w Rosji. Pojawiły się grupy opozycyjne oraz głosy Rosjan z emigracji. Najbardziej rozwiniętą opozycją był Ruch Narodnicki pod egidą działacza emigracyjnego, intelektualisty Aleksandra Hercena. Był to ruch demokratyczny o charakterze socjalistyczno-ludowym. Dążył do wzniecenia rewolucji chłopskiej, która obaliłaby carat i wprowadziłaby Socjalizm Agrarny. Dość ważnym elementem teoretycznym w wizji Narodników był Bakunizm – ideologia anarchistycznego, słowianofila – Michaiła Bakunina, który był kolejnym wielkim autorytetem opozycjonistów. Choć organizacje nie były zbyt dojrzałe politycznie, działały dosyć sprawnie poprzez aparat terroru wobec państwa. Z Ruchu Narodnickiego powstało pierwsze zorganizowane zrzeszenie – Ziemla i Wola, pod przywództwem Hercena. Miała wykrystalizowany program oraz sposób jego realizacji. Jednak kiedy wybuchło Powstanie Styczniowe na ziemiach Polski, nastąpił rozłam w organizacji gdyż część działaczy (w tym Hercen) poparło zryw Polaków. Polityka Aleksandra II wobec chłopów uspokoiła też mniej radykalnych działaczy, którzy zrezygnowali z wzniecenia powstania chłopskiego, wierząc w reformy cara. Jednak w latach siedemdziesiątych wrócono do koncepcji Ziemli i Woli, która już pod hasłami antykapitalistycznymi przywróciła działalność. Organizacja postulowała: przekazanie chłopom całej władzy w Rosji oraz jej decentralizacji, wprowadzenia wolności wyznania oraz chciała przyznać prawo narodom w imperium rosyjskim do samostanowienia. Z Ziemlą i Wolą współpracował wtedy nawet Włodzimierz Lenin, który właśnie w tej organizacji nabrał doświadczenia politycznego co z pewnością miało duży wpływ na jego przyszłe poczynania. Organizacja rozpoczęła masową akcję propagandy i agitacji na prowincji co było skuteczną próbą uświadamiania chłopstwa. Jednak carski aparat policyjny podjął znaczne działania w celu aresztowania niewygodnych opozycjonistów i rozbijał zrzeszenie. Brak efektów pracy organizacji doprowadził do ostatecznego rozbicia opozycji, która rozpadła się na mniejsze grupy. Radykalni działacze w 1879 utworzyli terrorystyczny ruch – Narodnaja Wola. Za pomocą terroryzmu, organizacja miała na celu obalenie caratu. Wielokrotne zamachy na Aleksandra II ukazywały desperację organizacji, która walczyła o demokratyzację życia w Rosji. Największym sukcesem ruchu okazał się udany zamach na cara w 1881 roku gdy działacz Narodnej Woli, Ignacy Hryniewiecki dokonał zamachu bombowego na osobę Aleksandra II.
Przedwczesna śmierć zatrzymała okcydentalny i europejski kierunek polityki cara. „Epoka Wielkich Reform”, do której doszło za jego panowania spowolniła falę niezadowolenia społecznego, która już wtedy mogłaby doprowadzić do wolty. „Odgórna Rewolucja” (gdyż tak ją nazywamy) doprowadziła do wielkich zmian nie z inicjatywy ludu, mas tylko z samego szczytu władzy. Choć nie doszło do skutku utworzenie konstytucji cesarstwa rosyjskiego, która miała być zwieńczeniem kariery politycznej cara – reformatora i choć koniec panowania Aleksandra II był tragiczny, historycy nie mają wątpliwości by zdefiniować jego osobę jako „ostatniego wielkiego cara”.
Aleksander III zmienił kurs polityki prowadzonej przez ojca. Uznał, że sam zamach na jego poprzednika ukazał wady jego sposobu prowadzenia polityki. Reformy nowego cesarza dążyły do wzmocnienia władzy w myśl idei: „prawosławie – samowładztwo - narodowość”. Rozpoczął się nacjonalistyczny sposób prowadzenia polityki przez cara. Swój początek miała antysemicka propaganda (uznawano Żydów za rewolucjonistów winnych śmierci ojca nowego władcy), na ziemiach obcej narodowości zaczęło się intensywne rusyfikowanie (np. na ziemiach Polski), prześladowano prawa obcych religii (np. katolicyzm). Kontrreformy (bo tak nazywano ówczesne zmiany prawne z inicjatywy Aleksandra III) sprawiały, że władza byłą coraz bardziej scentralizowana kosztem samorządów. Liberalizacja życia w Rosji za Aleksandra II topniała, powracała sytuacja z lat władzy Mikołaja I.
Jednak w kwestii gospodarczej, Rosja osiągnęła niemały rozwój, gdyż w latach panowania Aleksandra III, dało się dostrzec efekty reformy uwłaszczeniowej jego ojca. Nastąpił rozwój miast, potrzebowano rąk do pracy. Przykład Łodzi na terenie Polski ukazał jak wyglądał rosyjski kapitalizm. Miasta przyciągały kapitalistów z Niemiec, z głębi Rosji, którzy tworząc ogromne fabryki ściągali ludzi ze wsi do pracy. Jednak te wszystkie sukcesy ekonomiczne doprowadziły też do negatywnych aspektów – zwiększyła się świadomość przeciętnych robotników, którzy dostrzegali problemy na rynku pracy, takie jak ogromny wyzysk ówczesnych pracowników, brak zabezpieczeń socjalnych itp. Wtedy rozpoczęły się masowe wystąpienia robotników, strajki, powstawanie organizacji socjalistycznych, które z całej opozycji antypaństwowej były najbardziej zorganizowane.
Trzynastoletnie panowanie cara Aleksandra III (1881-1894) nie przyniosło wielkich zmian w Rosji. Kontynuował stagnację polityczną, która trwała niemal od początku wieku z przerwami na reformy Aleksandra I i II. Właśnie za jego czasów opozycja stała się co raz bardziej zorganizowana a państwo miało co raz większe trudności w inwigilowaniu jej. Dochodziło też do krwawego rozrachunku z przedstawicielami opozycji. Przykładem może być sytuacja znanego rewolucjonisty: brata Włodzimierza Lenina – Aleksandra Uljanowa (z Narodnej Woli), który schwytany został postawiony przed wyborem: mógł wydać swoich wspólników lub odpowiedzieć śmiercią za swoją działalność spiskową. Jego honorowa postawa wobec kompanów i w konsekwencji śmierć doprowadziła do radykalizacji poglądów Lenina, który bardzo mocno przeżył śmierć swojego starszego brata.
Ostatnim carem Rosji został Mikołaj II, który odziedziczył po swoich poprzednikach kraj pełen problemów oraz negatywnych nastrojów społecznych. Choć jego sytuacja nie była najlepsza, car był pełen optymizmu oraz siły by kontynuować twardą politykę swojego ojca. Był zwolennikiem silnej władzy carskiej co podkreślał definitywnie zabraniając tworzenia jakichkolwiek autonomii na polskich terenach. Rozpoczął szerokie działania dyplomatyczne, mające na celu powiększenie wpływów Rosji oraz uzyskanie niezbędnych sojuszników. Pragnął zwiększać carskie wpływy na prawosławnych Bałkanach jak i powiększać obszary wpływów na Dalekim Wschodzie. Liczył na to, że trudną sytuację wewnętrzną załatwią efektowne zwycięstwa militarne.
Okazja do pokazania siły wielkiego imperium rosyjskiego pojawiła się w 1904 roku, kiedy zaatakowała je Japonia. Wojna, która miała pokazać dominację rosyjską na Dalekim Wschodzie była ogromnym zaskoczeniem dla wszystkich gdyż wbrew oczekiwaniom społeczeństwa rosyjskiego, armia rosyjska uległa świetnie zorganizowanym oddziałom japońskim. Rozbicie floty rosyjskiej przez świeżo stworzoną flotę Cesarstwa Japońskiego było już gwoździem do trumny. Pełen zapału Mikołaj II miał duży dylemat. Nieoczekiwana porażka przysporzyła cesarstwu jeszcze większe problemy wewnętrzne.
Rozpoczęły się manifestacje ludności rosyjskiej żądającej reform, które miały by poprawić ciężką sytuację ekonomiczną Rosji. 22 stycznia 1905 roku doszło do pokojowej manifestacji w Petersburgu. Niespodziewające się konsekwencji tego czynu władze nakazały krwawe stłumienie wystąpienia ludności. Wydarzenie nazwane „Krwawą Niedzielą” było początkiem Rewolucji 1905 roku, która wywołała ogólnonarodowe powstania ludności przeciwko władzy. Car nie miał innego wyboru jak pójście na ustępstwa. Powołał Dumę Państwową (organ doradczy), który nie miał zbyt dużego znaczenia ale uspokoił trochę ludność, która widziała w tym kroku liberalizację życia politycznego w Rosji. Cesarz doprowadził też do złagodzenia polityki na ziemiach Królestwa Polskiego (zwanego wtedy Krajem Przywiślańskim). Zmniejszono intensywność rusyfikacji przez dozwolenie na używanie języka polskiego w strukturach oświaty. Zagwarantował też pierwsze w historii Rosji spisane wolności obywatelskie: słowa, wyznania, stowarzyszeń. W 1906 wprowadzono też konstytucję, która powołała de facto Monarchię Konstytucyjną jednak jej rola nie miała większego znaczenia bo car miał wciąż ogromny zakres władzy. Jednak taka polityka rozluźniła napięcie społeczne i pozwoliła Cesarstwu na zdrowsze funkcjonowanie.
W okresie quasi parlamentaryzmu w Rosji można dostrzec dwóch bardziej aktywnych polityków: Piotra Stołypina i Mikołaja Golicyna. Ten pierwszy został premierem i ministrem spraw wewnętrznych w cesarstwie. Jego ostra reakcja na wystąpienia ludności podczas Rewolucji 1905 roku wspomogła uspokojenie nastrojów społecznych, które wraz z reformami Mikołaja II przyniosły zamierzony efekt. Kiedy sytuacja w państwie została ustabilizowana, Stołypin wykorzystał to i zlikwidował Dumę Państwową a resztę urzędów zmarginalizował. Rozpoczął działanie socjalne w celu rozwinięcia terenów na Syberii. Trudno o ocenę jego reformy rolnej gdyż historycy są w tej kwestii podzieleni ale trzeba przyznać, że miała dość duże znaczenie w kwestii rozwoju wschodnich rubieży cesarstwa. Jego karierę polityczną przerwał zamach na niego, który uniemożliwił prowadzenie dalszej polityki rozwojowej, którą wykonywał. Z kolei Golicyn, który został ostatnim premierem miał poparcie żony cara co ułatwiło mu pojawienie się na szczytach ówczesnej polityki Rosji. Jednak próby jego reform zostały zahamowane ze względu na co raz gorszą sytuację społeczną w Rosji.
Ostatnią większą inicjatywą Mikołaja II było wzięcie udziału w I Wojnie Światowej gdzie próbował uzyskać takie same korzyści, na które liczył w wojnie z Japonią. Znowu się przeliczył. Wielokrotne porażki wojsk rosyjskich z armią Państw Centralnych doprowadziły do praktycznego „wypchnięcia” Rosji z Europy. Ku uciesze przeciwników Imperium Rosyjskiego w 1917 wybuchły dwie rewolucje: lutowa i październikowa.
Zamieszanie w wyniku wojny oraz licznych wystąpień antypaństwowych wykorzystali spiskowcy z otoczenia rządzących, którzy doprowadzili do zamachu stanu, organizując tzw. „Przewrót Pałacowy”. Obalono Cara, którego zmuszono do abdykacji na rzecz jego młodszego brata Michała (który jednak nie przyjął godności carskiej i oddał władzę spiskowcom). Powołano Rząd Tymczasowy pod nadzorem Gieorgija Lwowa, przy poparciu (socjalistycznej organizacji Eserowców razem z Aleksandrem Kiereńskim). Przyłączyli się też do nich umiarkowani monarchiści – Oktiabriści. Jednak utworzenie tymczasowych struktur władzy nie zmieniło zamieszania w Rosji i wciąż nie można było ustabilizować sytuacji w państwie. W kraju bez silnej władzy centralnej zaczęły powstawać lokalne ośrodki władzy, tworzone głównie przez radykalnych socjalistów. Nowe władze próbowały likwidować inne organizację, dążące do przejęcie władzy. Ostatni gabinet Rządu Tymczasowego uformował właśnie Aleksander Kiereński, który musiał zmierzyć się z wielkimi problemami gospodarczymi, wzrostem przestępczości oraz masową dezercją wojsk walczących na froncie.
Bardzo ciężką sytuację wewnętrzną w Rosji wykorzystali Niemcy, którzy wysłali Włodzimierza Lenina (przywódcę Bolszewików) do Rosji, który miał jeszcze bardziej podburzyć rosyjską ludność. Jego obecność na ziemiach rosyjskich wznieciła bolszewicką agitację i walkę opozycjonistów o władzę nad Rosją. Rząd Tymczasowy dążył do ogłoszenia wyborów, które miałyby powołać jedyne legalne władze w państwie. Rozpisywano co raz to nowsze wybory, które doprowadziły do przejęcia władzy przez Bolszewików Lwa Trockiego. Trocki wraz z Leninem wykorzystali ogromne zaufanie społeczeństwa i przeprowadzili udaną rewolucję zwaną październikową.
Rok 1917 okazał się ostatecznym końcem Cesarstwa Rosyjskiego. Państwo carów, które istniało kilka wieków zostało poskromione przez konflikty wewnętrzne spowodowane nieumiejętną polityką na górze władzy. Walka o rządy w 1917 doprowadziła do śmierci wielu ludzi, zmiana systemowa okazała się bardzo krwawym zabiegiem i obecna historiografia mogłaby zadawać pytanie: „Czy była potrzebna?”. Niestety upadek tak bogatego historycznie państwa jak Imperium Rosyjskie był spowodowany niewykorzystaną władzą carską. Każdy car mógł doprowadzić do wielu reform, ratujących ciężką sytuację wewnętrzną jednak, większość z władców była zbyt ambitna i nie chciała oddawać swojej władzy. Trudno dopatrywać się „lepszych” lub „gorszych” carów jednak postać Aleksandra II zasługuje na wyróżnienie gdyż był to jedyny car, który podjął gruntowną reformę przebudowy anachronicznego państwa. Władcy tacy jak: Mikołaj I, Aleksander III zmarnowali potencjał Rosji i doprowadzili do niebezpiecznej stagnacji oraz pogorszenia sytuacji w państwie. Mikołaj II, choć z początku swoich rządów nie postulował większych zmian może być przykładem dziedzica i ofiary złej polityki swoich poprzedników. Jego dramatyczny koniec (został zamordowany z inicjatywy nowej władzy w 1918 roku) pokazał w jaki sposób ostatni car zapłacił za błędy swoich poprzedników. Gorzki koniec caratu w Rosji przedstawił jaka jest konsekwencja nieumyślnego władania ogromnym Imperium. Nieumiejętnie wykorzystany ogromny potencjał państwa obrócił się przeciwko niemu i masy niezadowolonych zwykłych ludzi obaliły system drogą krwawej rewolucji.
Drugą kwestią jest działanie intelektualistów. Dlaczego takie autorytety jak Michaił Bakunin czy Aleksander Hercen nie potrafiły wykorzystać swojej pozycji do zmiany ustroju bez krwawych wystąpień? Najlepszą odpowiedzią jest chyba dzieło literackie Fiodora Dostojewskiego „Biesy”, w których autor ukazuje debatę opozycji nad zmianą Rosji – jednak jej największą słabością jest niezorganizowanie, różnorodność poglądowa oraz niedojrzałość polityczna, gdyż niemal każdy opozycjonista przechodził ewolucję: od Okcydentalisty dążącego do reformowania państwa na wzór zachodu, przez Słowianofila szukającego ratunku dla Rosji poprzez zjednoczenie narodów słowiańskich pod wodzą Rosji, Narodowolca próbującego terrorem obalić carat i wprowadzić socjalizm ludowy, biernego rewolucjonistę, który manifestuje swój sprzeciw wobec władzy aż po skrajnego Bolszewika, postulującego diametralne przebudowanie systemu rosyjskiego państwa.

Michał Bajdor

Post #1

1 Użytkowników czyta ten temat (1 Gości i 0 Anonimowych użytkowników)

0 Zarejestrowanych:

« Następny starszy :: Przemiany społeczno-gospodarcze w XIX w. :: Następny nowszy »