Ogólna metodologia nauk, którą nazywa się nieraz logiką, filozofią czy teorią nauki nie ma ściśle wyznaczonych granic swego przedmiotu. Byłoby zresztą, jak się wydaje, niecelowe szukanie takiego określenia przedmiotu metodologii nauk, na które zgodziliby się wszyscy zainteresowani. Bardziej przydatne jest chyba wskazanie na zakres problemów, którymi ogólna metodologia nauk się zajmuje, a zarazem którymi w świetle opinii naukowej powinna się zajmować. W ten sposób możemy dojść do zestawienia pewnego niekwestionowanego zbioru problemów właściwych badaniom metodologicznym.
Dopiero w oparciu o tę analizę można będzie podać takie rozumienie metodologii, którym chcielibyśmy posługiwać się w naszych rozważaniach nad problematyką metodologiczną historii. Nie ma na ogół sporu co do tego, że w zakres ogólnej metodologii nauk wchodzą dwojakiego rodzaju zainteresowania:
(1) czynnościami poznawczymi badań naukowych,
(2) wytworami owych czynności poznawczych.
Pierwszy ze wskazanych dwu działów metodologii dotyczy nauki rozumianej jako proces badawczy (poznawczy) polegający w ostatecznym rachunku na formułowaniu i uzasadnianiu twierdzeń, a drugi — nauki rozumianej jako efekt owego procesu badawczego (tzn. w ostatecznym rachunku zbiór twierdzeń lub inaczej mówiąc zbiór zdań). Ten dział metodologii, którego przedmiotem jest nauka pojęta jako rzemiosło uczonych, tj. nauka jako czynność, a więc pierwszy z wyróżnionych wyżej, nazywa się metodologią pragmatyczną, zaś badania nad nauką pojętą nie jako rzemiosło uczonych, lecz raczej jako wytwór ich zabiegów poznawczych – metodologią apragmatyczną.
Należy wskazać, że badania tak nad czynnościami poznawczymi, jak i wytworami tych czynności mogą być prowadzone w dwojaki sposób, co daje podstawy do wyróżnienia tym razem nie dwóch działów, lecz dwu sposobów badań metodologicznych w zakresie tych działów. Z tego punktu widzenia mówić mianowicie można o:
(1) metodologii opisowej,
(2) metodologii normatywnej.
Metodologia opisowa ogranicza się do opisu czynności poznawczych oraz ich wytworów, podczas gdy metodologia normatywna stara się zestawić normy poprawnego postępowania naukowego i wskazywać na stopień rozwoju danej nauki. W spotykanych definicjach metodologii nauk akcentuje się na ogół w różny sposób jej rozumienie pragmatyczne bądź apragmatyczne, opisowe bądź normatywne. W praktyce badawczej omówione tu punkty widzenia bardzo często się łączą.
Wskazać należy na jeszcze jeden wewnętrzny podział metodologii bardzo również istotny dla naszych rozważań. Mamy na myśli rozróżnienie na ogólną metodologię nauk i na metodologię szczegółową lub metodologie szczegółowe. Te ostatnie mogą być pojmowane w sposób węższy lub szerszy. Na przykład metodologią szczegółową będzie tak metodologia wszystkich nauk nieformalnych (a więc przyrodniczych i społecznych), jak i sama metodologia nauk społecznych, a dalej nauk historycznych, czy wreszcie poszczególnych dyscyplin historycznych. Metodologia ogólna może być rozpatrywana tak z punktu widzenia analizy czynności poznawczych, jak również wytworów tych czynności.