W roku 1906 według danych rosyjskich na które powoływał się Henryk Wiercieński sytuacja wyznaniowa na tych terenach wyglądało następująco:

Powiat chełmski 70 884 katolików 58 870 prawosławnych 11 kościołów 47 cerkwi
Powiat hrubieszowski 48 238 katolików 65 105 prawosławnych 8 kościołów 63 cerkwie
Powiat tomaszowski 56 284 katolików 42 921 prawosławnych 12 kościołów 66 cerkwi
Powiat włodawski 44 175 katolików 43 576 prawosławnych 7 kościołów 30 cerkwi
Powiat konstantynowski 64 520 katolików 6346 prawosławnych 9 kościołów 23 cerkwie
Powiat bialski 46 968 katolików 22 089 prawosławnych 9 kościołów 33 cerkwie
Powiat radzyński 82 745 katolików 3838 prawosławnych 6 kościołów 16 cerkwi

Pomijam już fakt, że dane dotyczące ludności katolickiej są zaniżone a dane dotyczące ludności prawosławnej zawyżone. Tak mała liczba kościołów rzymskokatolickich i tak duża liczba cerkwi nie wynikała z tego, że katolicy byli leniwi albo mało religijni i nie zależało im na posiadaniu własnych świątyń. To był wynik zamiany kościołów rzymskokatolickich i cerkwi unickich na cerkwie prawosławne oraz zakaz budowy nowych kościołów rzymskokatolickich. Efekt był taki, że po roku 1905 wiele cerkwi świeciło pustkami a katolicy musieli jeździć po kilkadziesiąt kilometrów do najbliższego kościoła.

Po roku 1918 a w zasadzie już wcześniej bo w czasie I wojny światowej miejscowa ludność katolicka samorzutnie przejmowała opuszczone cerkwie i adaptowała je na kościoły katolickie. Weźmy choćby taki Chełm. Przed I wojną światową większość mieszkańców to katolicy, prawosławni to w większości napływowi Rosjanie, którzy uciekli w roku 1915 przed Niemcami i już nie wrócili a w mieście było 12 cerkwi (Narodzenia Najświętszej Marii Panny, Ikony Matki Boskiej Chełmskiej, Ikony Matki Boskiej Włodzimierskiej, św. Barbary, św. Ducha, św. Jana Teologa (Ewangelisty), św. Leoncjusza, św. Mikołaja, św. Teodozjusza, św. Trójcy, świętych Aleksego i Piotra Metropolitów Moskiewskich, świętych Cyryla i Metodego) i tylko jeden kościół (Rozesłania Świętych Apostołów). Żeby obraz był pełny to według spisu powszechnego z roku 1921 w Chełmie mieszkało 9492 katolików i 1369 prawosławnych.
Maciej Mróz w książce „Katolicyzm na pograniczu. Kościół katolicki wobec kwestii ukraińskiej i białoruskiej w Polsce w latach 1918-1925” tak pisze na temat rewindykacji cerkwi prawosławnych po odzyskaniu niepodległości.
„Z ogólnej liczby 3100 cerkwi prawosławnych katolicy domagali się zwrotu 880 świątyń pokatolickich, w tym 240 połacińskich i 640 pounickich. W pierwszej fazie rewindykacji, obejmującej lata 1918-1924, Kościół rzymskokatolicki przejął według różnych szacunków MWRiOP od 280 do 315 świątyń pokatolickich, w tym 140 połacińskich i od 140 do 175 pounickich. Zdecydowana większość a mianowicie 70% obiektów sakralnych została odzyskana przez Kościół rzymskokatolicki w wyniku rewindykacji żywiołowej, przeprowadzonej bez zgody władz państwowych. W świetle danych ministerstwa duchowieństwo prawosławne nadal użytkowało ok. 430 świątyń pokatolickich, po odliczeniu 170 nieczynnych, zburzonych lub przerobionych. Natomiast Kościół prawosławny według obliczeń strony ukraińskiej stracił na rzecz katolików w latach 1918-1924 ok. 500 obiektów sakralnych, uwzględniając w tym świątynie zamknięte, zburzone lub przerobione. Na terenie poszczególnych diecezji rzymskokatolickich Kościół przejął następującą ilość świątyń pokatolickich: w diecezji podlaskiej – 92, lubelskiej – 81, wileńskiej – 64, polskiej części diecezji mińskiej – 26 obiektów sakralnych. Ogólna liczba rewindykowanych świątyń pokatolickich, sporządzona w oparciu o materiały proweniencji kościelnej, była zbliżona do szacunków MWRiOP i wynosiła ponad 300 obiektów sakralnych, przy czym dane z poszczególnych diecezji kresowych nie zawierały rozróżnienia na świątynie pounickie i połacińskie. Autor opisuje również przykłady konfliktów o rewindykowane cerkwie.
„Samowolne przejmowanie cerkwi przez katolików, a szczególnie rozbiórki i niszczenie świątyń, prowadziło niekiedy do ekscesów i zaburzeń między ludnością prawosławną i katolicką. Na przykład w kwietniu 1923 r. prawosławni z parafii Dubno w diecezji lubelskiej wystąpili w obronie cerkwi niszczonej przez katolików, wspieranych przez miejscowego proboszcza, ks. Widawskiego. Doszło do starć i interwencji policji. Wyniki śledztwa potwierdziły współodpowiedzialność katolickiego księdza za przebieg wydarzeń w Dubnie. Jego działalność została poddana stanowczej krytyce ze strony biskupa lubelskiego, który zagroził usunięciem księdza z probostwa w przypadku jego nowych wystąpień przeciwko zarządzeniom państwowym. O wynikach przeprowadzonego w tej sprawie postępowania kuria lubelska poinformowała konsystorz prawosławny w Warszawie. Do jednego z najgłośniejszych zatargów pomiędzy ludnością katolicka a prawosławną o cerkiew pounicką doszło w Ubrodowicach w diecezji lubelskiej. Cerkiew w Ubrodowicach w dekanacie hrubieszowskim została zamknięta przez władze państwowe w 1919 r., w związku z czym zarówno ludność prawosławna, jak i katolicka zwracała się do MWRiOP i do wojewody lubelskiego z prośbami o przekazanie świątyni. Konflikt zaostrzył się, gdy 21 V 1924 r. proboszcz z Moniatycz wyświęcił cerkiew na kościół pomimo zdecydowanych protestów ludności prawosławnej, która nie pozwalała katolikom na wejście do wnętrza świątyni. Po obu stronach wziął górę fanatyzm religijny. 25 V 1924 r. doszło do starć, w wyniku których kilkanaście osób zostało rannych. W obawie przed zaostrzaniem się konfliktu starosta hrubieszowski z polecenia wojewody zamknął i opieczętował sporną cerkiew. Podobny przebieg miały zajścia w Stężycy w dekanacie krasnostawskim, gdzie prawosławni nie chcieli dopuścić do wyświęcenia cerkwi pounickiej, przekazanej katolikom w maju 1924 r. na mocy zarządzenia MWRiOP. Nieustępliwa postawa obu stron doprowadził a do starć prawosławnych z katolikami, zakończonych interwencją policji”.
Zwracam uwagę, że jak wynika z danych MWRiOP z 240 świątyń połacińskich do roku 1924 rewindykowano 140. Wynika z tego, że około 100 byłych świątyń rzymskokatolickich, których przynależność nie powinna budzić żadnych wątpliwości nadal znajdowało się w rękach prawosławnych. Większość z nich już nigdy nie wróciła do rąk katolików.

Przy niszczeniu unicestwionych zostało wiele zabytków kultury; najstarsza zrujnowana cerkiew w Szczebrzeszynie pochodziła z XVI w.

Strona Wiki, przytoczona w tym watku zawiera nastepujaca informacje:



Czy jest to informacja prawdziwa ?

N_S

4.Cerkiew na środku Placu Litewskiego w Lublinie to przecież to samo co tzw pałac im. J. Stalina
postawiony na gruzach warszawskiego śródmieścia, w skali mniejszej i nie powiązane ze zniszczeniem jak w Warszawie tego co zostało po Powstaniu.
Barbarzyństwo sowieckie przewyższało bowiem rosyjskie .

I) Wytyczne wykonania
A) Akcja religijna
1) Zasada ogólna, z którą kryć się nie należy, jest następująca: na ziemiach byłej Chełmszczyzny byli wyłącznie Polacy i to katolicy.

1.Jeżeli była to akcja posiadająca tak wiele wad to jak należało rozwiązać ten problem lepiej?

2.Historycy wiedzą chyba jaką rolę odgrywali innowiercy w latach bezpośrednio przedrozbiorowych? Jak wrogowie ich wykorzystywali ,a oni dawali się wykorzystywać przeciwko Polsce?

3.Czy więc druga RP powinna godzić się na krzewienie się tu pozostałości po zaborcy rosyjskim ? Widać do czego prowedzi obecnie istnienie silnych pozostałości po zaborcy sowieckim.

Cerkiew tą zburzono krótko po remoncie przeprowadzonym wiosną 1938 r., który dofinansowało starostwo.

5.Prawosławie na lubelszczyznie zaprowadzane było siłą nie bez rozlewu krwi - Pratulin,Drelów.Jego cześciowa likwidacja przebiegała na ogół spokojnie.

Nie jest moim celem tłumaczenie "burzenia cerkwi", chciałbym jedynie pokazać szerszą perspektywę i przypomnieć, że wśród Polaków ciągle były żywe w pamięci wydarzenia takie jak rzeź kroska. Jesteś w stanie porównać ilość ofiar jednej i drugiej akcji?

1) Zasada ogólna, z którą kryć się nie należy, jest następująca: na ziemiach byłej Chełmszczyzny byli wyłącznie Polacy i to katolicy.

Eksterminacja prawosławia przez katolicyzm, związany integralnie z narodowością polską, byłaby najbardziej pożądana z punktu widzenia polskiej racji stanu.

Ale zobacz IŁ1M cytaty powyżej. Co ma "szersza perspektywa" do tych wydarzeń, jeśli nie mówimy tutaj o spontanicznym burzeniu cerkwi przez żądną odwetu za wcześniejsze prześladowania ludność, tylko o decyzji administracyjnej, mającej za podstawę też nie zemstę lub chęć odwetu, tylko proste założenie:

Zaraz, zaraz. Akcja o której pisałem nie była żadnym spontanicznym mordowaniem katolików tylko decyzją administracyjną. To był ukaz carski z 1891 r. na podstawie którego władze zdecydowały o zmianie kościoła w cerkiew. Chciało by się powiedzieć "kto zaczął?", a serio, jeżeli jakaś władza "okupacyjna" wprowadza administracyjne decyzje, które są niezgodne z wolą mieszkańców, to co? To dekret władz mieszkańców po pozbyciu się "okupanta" nie powinien przywrócić poprzedniego stanu?
Ja stawiam tezę, że u podstaw wszystkich zajść leży decyzja władz moskiewskich, bez ich działań z końca XIXw nie było by decyzji władz warszawskich na początkach XXw. I ta teza nie wynika z tego gdzie siedzę i jak oceniam.

Nie jest moim celem tłumaczenie "burzenia cerkwi", chciałbym jedynie pokazać szerszą perspektywę i przypomnieć, że wśród Polaków ciągle były żywe w pamięci wydarzenia takie jak rzeź kroska. Jesteś w stanie porównać ilość ofiar jednej i drugiej akcji?

To dekret władz mieszkańców po pozbyciu się "okupanta" nie powinien przywrócić poprzedniego stanu?

Ja stawiam tezę, że u podstaw wszystkich zajść leży decyzja władz moskiewskich, bez ich działań z końca XIXw nie było by decyzji władz warszawskich na początkach XXw. I ta teza nie wynika z tego gdzie siedzę i jak oceniam.

Na złą decyzję carską polski rząd odpowiedział po wielu latach podobnie złą.

Jak odniesiesz się do ich powodów, jakie są podane (wprost) w cytatach?

Oceniamy jakość decyzji i dekretów? Bez oceny jakości pozostaje "polski rząd odpowiedział"
Staram się jedynie stawiać tezę, że miał usprawiedliwienia na odpowiadanie. Wykonanie było, jakie było.

Oceniam to jako urzędniczą nadgorliwość, prawdopodobnie podsyconą chęcią odwetu. Taka jest moja ocena i dodam, że "chęć odwetu" uważam za naganną.

możesz przytoczyć (...) jakiś dowód na poparcie swojej tezy, (...)?

Reasumując, całe to "burzenie cerkwi" nie było złe samo w sobie, nie widzę powodu dla którego miała sobie spokojnie stać taka jak ta, można porozmawiać o błędach w realizacji i założeniach dekretu. Samą ideę uważam za uzasadnioną.

Natomiast trzeba brać pod uwagę, poza tendencjami obozu sanacyjnego ca. 1938, pewną szczególną sytuację na Chełmszczyźnie i na Wołyniu, która rzeczywiście ma pewne swoje korzenie w działaniach władz rosyjskich, ca. 1875 r. - mianowicie zakaz istnienia cerkwi grekokatolickiej w Królestwie Polskim, przejęcie kościołów grekokatolickich przez prawosławie.

szapur II

Gdyby nie unia brzeska wprowadzona pod polskimi naciskami to tych unitów wcale by nie było, więc kto jest winny? Mamy się cofać do króla Ćwieczka? Każdy odpowiada za swoje czyny.

Gdyby nie unia brzeska wprowadzona pod polskimi naciskami to tych unitów wcale by nie było

Dan, dobierz sobie lepsze źródła, cytujesz portale bardzo stronnicze.

carantuhill:

Rozumiem, ze pytasz o zrodla ktore - wedlug ciebie - pozwolilyby spojrzec na problem z innego kata niz www.przegladprawoslawny.pl czy www.cerkiew1938.pl.
Wiki pod haslem "Akcja rewindykacji cerkwi prawoslawnych w II Rzeczpospolitej" podaje nastepujaca bibliografie:

M. Papierzyńska-Turek, Między tradycją a rzeczywistością. Państwo wobec prawosławia 1918–1939, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1989
A. Mironowicz, Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2005, ISBN 83-7431-046-4
K. Fotijew, A. Switicz, Православная церковь на Украине и в Польше в XX столетии 1917-1950 гг., Moskwa 1997, ISBN 5-7873-0006-8
G. Kuprianowicz, Akcja burzenia cerkwi prawosławnych na Chełmszczyźnie i południowym Podlasiu, Prawosławna Diecezja Lubelsko-Chełmska, Chełm 2008, ISBN 978-83-925910-6-1, ISBN 978-83-927941-1-0, ISBN 978-83-60255-40-7 oraz jej wersja internetowa
Robert Potocki, Polityka państwa polskiego wobec zagadnienia ukraińskiego w latach 1930-1939, Lublin 2003, wyd. Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, ISBN 83-917615-4-1;
A. Kinasz, Proces likwidacji prawosławnych cerkwi na Lubelszczyźnie w latach 1937-1938 w świetle relacji świadków w: Studia Sandomierskie, Red. Bogdan Stanaszek, Sandomierz 2010 ISSN 0208-7626

Nie jest tego duzo.

N_S

Niszczenie cerkwi w 38 roku było błędem i było niepotrzebne, mijało się z celem. Autokefalia skutecznie odcięła by cerkiew od wpływów rozbitego przez bolszewików rosyjskiego prawosławia. A umiejętna polityka skonfliktowała by ją z grekokatolikami, skutecznie odcinając wpływ ruchu ukraińskiego na wiernych prawosławnych. Tak to mieliśmy msze dziękczynne w niektórych monasterach po upadku Polski w 39, żywcem przypominające upadek Bizancjum i "lepsze turban niż tiara".
Ale nie wszystko było takie proste. Nie było jednej akcji niszczenia, czy też rewindykacji  - takie działania miały miejsce już od roku 1917. Na Podlasiu, czy na południu na Chełmszczyźnie żywa była pamięć od męczennikach z Drelowa, czy Pratulina, o niszczeniu cerkwi unickiej, o zbrodniach i prześladowaniach, które miały oparcie w cerkwi prawosławnej. Śledztwa w tej sprawie prowadzono nawet w 1919, zbierano zeznania świadków. Po ukazie z 1905 były miejscowości, gdzie nie było żadnych prawosławnych, a stały cerkwie wybudowane po roku 1880. Dodatkowo bieżaństwo, sprokurowane przez wojska rosyjskie niejako wysprzątało z prawosławnych sporą część okolic. Spora część nie wróciła. Przejmowanie cerkwi odbywało się niejako oddolnie, ktoś się przejmował, że Cerkiew Świętych Cyryla i Metodego w Chełmie zniszczono? Do końca lat 20 można było kompromisowo rozwiązać tę kwestię. Cerkiew bez poparcia władz rosyjskich musiała by urealnić swój stan posiadania. Wejście wojska i decyzje administracyjne spowodowały tylko konsolidację wiernych i niepokoje społeczne.